Θεραπεία Gestalt: Κάποιες Διαφορές στη Γενική Θεραπευτική Στάση - Paul Goodman

α) Ο θεραπευόμενος έρχεται για βοήθεια επειδή δεν μπορεί να βοηθήσει τον εαυτό του. Τώρα αν η αυτεπίγνωση του θεραπευόμενου είναι αδρανής (δηλαδή μια απλή συνειδητοποίηση του τι συμβαίνει, η οποία δεν κάνει κάποια διαφορά στο πόσο άνετα αισθάνεται ο ίδιος -παρόλο που σίγουρα έχει ήδη κάνει διαφορά γιατί έχει έρθει για θεραπεία, έχει κουνήσει τα πόδια του), τότε ο ρόλος του θεραπευόμενου είναι να “του κάνουν” κάτι· του ζητείται μόνο να μην παρέμβει. Αντιθέτως, αν η αυτεπίγνωση είναι μια δύναμη απαρτίωσης, τότε από την αρχή ο θεραπευόμενος είναι ένας ενεργός συνεργάτης στη δουλειά, ένας εκπαιδευόμενος στην ψυχοθεραπεία. Και η έμφαση μετατοπίζεται από το κάπως βολικό συναίσθημα ότι είναι άρρωστος στο συναίσθημα ότι μαθαίνει κάτι, γιατί προφανώς η ψυχοθεραπεία είναι μια ανθρωπινή επιστήμη, μια εξέλιξη της Σωκρατικής διαλεκτικής. Η αποστολή της θεραπείας δεν είναι να διαλύσει τα περισσότερα από τα συμπλέγματα ή να απελευθερώσει συγκεκριμένα αντανακλαστικά, αλλά να φθάσει σε ένα τέτοιο σημείο την τεχνική της αυτεπίγνωσης, όπου ο θεραπευόμενος να μπορεί να προχωρήσει χωρίς βοήθεια· γιατί εδώ, όπως και οπουδήποτε αλλού στην ιατρική, natura sanat non medicus²· μόνο ο ίδιος ο άνθρωπος (μέσα στο περιβάλλον του) μπορεί να θεραπεύσει τον εαυτό του.

β) Ο εαυτός υφίσταται μόνο εντός του περιβάλλοντός του. Αν ο θεραπευόμενος είναι ένας ενεργός και πειραματικός συνεργάτης στη συνεδρία, θα υιοθετήσει αυτήν τη στάση και εκτός συνεδριών και θα κάνει πολύ πιο γρήγορη πρόοδο, γιατί το υλικό του περιβάλλοντός του είναι πολύ πιο ενδιαφέρον και επιτακτικό. Αυτό στην πραγματικότητα αντί να είναι περισσότερο είναι λιγότερο επικίνδυνο από το να φεύγει ο θεραπευόμενος (από τη συνεδρία) ως υποκείμενο παθητικό στις υποκείμενες αναδυόμενες διαθέσεις του.

γ) Αν η αυτεπίγνωση είναι ανίσχυρη και λειτουργεί μόνο ως αντανακλαστικό του ασυνειδήτου εγώ, τότε η ίδια η προσπάθεια του θεραπευόμενου να συνεργαστεί παρεμποδίζει τη διαδικασία· και τότε, σύμφωνα με την καθιερωμένη μέθοδο της χαρακτηροανάλυσης, επιτιθόμαστε στις “αντιστάσεις”, διαλύουμε τις “άμυνες” και ούτω καθεξής. Αλλά αντιθέτως, αν η επίγνωση είναι δημιουργική τότε αυτές οι ίδιες οι αντιστάσεις και άμυνες -στην πραγματικότητα είναι αντεπιθέσεις και επιθετικότητα ενάντια στον εαυτό- θεωρούνται ως ενεργές εκφράσεις της ζωτικότητας, όσο νευρωτικές κι αν είναι συνολικά³. Αντί να διαλυθούν, γίνονται αποδεκτές τοις μετρητοίς και αντιμετωπίζονται πρόσωπο με πρόσωπο: ο θεραπευτής, σύμφωνα με τη δική του αυτεπίγνωση, αρνείται να βαρεθεί, να φοβεριστεί, να καλοπιαστεί κ.λπ. Ανταποκρίνεται στον θυμό με εξήγηση της παρανόησης ή κάποιες φορές με συγγνώμη ή ακόμα και με θυμό, ανάλογα με την αλήθεια της κατάστασης. Ανταποκρίνεται στην παρεμπόδιση με ανυπομονησία στο πλαίσιο μιας μεγαλύτερης υπομονής. Κατ’ αυτό τον τρόπο ό,τι δεν είναι σε επίγνωση μπορεί να έρθει στο προσκήνιο, ώστε η δομή του να μπορεί να βιωθεί. Αυτό είναι διαφορετικό απ’ το να “κάνουμε επίθεση” στην επιθετικότητα του θεραπευόμενου όταν εκείνος δεν την αισθάνεται και στη συνέχεια, όταν αρχίσει να τη βιώνει ελάχιστα, να του την εξηγήσουμε ως “αρνητική μεταβίβαση”. 

δ) Ένα τεράστιο ποσό ενέργειας και δημιουργικών αποφάσεων του παρελθόντος είναι επενδεδυμένα στις αντιστάσεις και στους τρόπους απώθησης. Οπότε το να παρακάμψεις τις αντιστάσεις ή να τους “επιτεθείς” σημαίνει ότι ο θεραπευόμενος θα καταλήξει να είναι λιγότερος από ό,τι ήταν πριν έρθει, παρόλο που από κάποια άποψη θα είναι πιο ελεύθερος. Αλλά με το να συνειδητοποιήσει τις αντιστάσεις πειραματικά, να τις αφήσει να δράσουν και να αντιμετωπίσει αυτό στο οποίο αντιστέκεται μέσα του ή στη θεραπεία, τότε υπάρχει μια πιθανότητα για λύση αντί για εκμηδένιση.

ε) Αν η αυτεπίγνωση είναι αδρανής, τότε δεν έχει νόημα ο πόνος του θεραπευόμενου, εφόσον θα μπορούσε κάλλιστα να ανακουφιστεί με ασπιρίνη, ενώ ο θεραπευτικός χειρουργός συνεχίζει να κάνει κάτι στην παθητικότητά του. Και πράγματι, εν μέρει λόγω αυτής της θεωρίας, οι αντιστάσεις διαλύονται, για να αποφευχθεί ο πόνος της αληθινής σύγκρουσης, μην τυχόν και ο θεραπευόμενος καταστρέψει τον εαυτό του. Αλλά ο πόνος και η σύγκρουση δεν είναι περιττά και δίχως νόημα: υποδεικνύουν την καταστροφή που συμβαίνει σε όλον τον σχηματισμό μορφής/φόντου, για να αναδυθεί η καινούργια μορφή. Αυτό δεν γίνεται ερήμην του παλιού προβλήματος αλλά λύνοντάς το, εμπλουτισμένο από τις ίδιες του τις δυσκολίες και ενσωματώνοντας καινούργιο υλικό -όπως ένας σπουδαίος ερευνητής δεν αποφεύγει τα επώδυνα στοιχεία που αναιρούν τη θεωρία του, αλλά τα αναζητά για να εμβαθύνει σε αυτή και να τη διευρύνει. Ο θεραπευόμενος δεν προστατεύεται με το να απαλύνουμε τη δυσκολία, αλλά επειδή η δυσκολία βιώνεται ακριβώς στις περιοχές που βιώνονται επίσης η ικανότητα και η δημιουργική Elan⁴. Αν απεναντίας ο θεραπευτής προσπαθήσει να διαλύσει την αντίσταση, το σύμπτωμα, τη σύγκρουση, τη διαστροφή, την παλινδρόμηση, αντί να αυξήσει τις περιοχές της επίγνωσης επιτρέποντας στον εαυτό να εκπληρώσει τη δική του δημιουργική σύνθεση, τότε ο θεραπευτής με την ανωτερότητά του κρίνει το (τάδε ή το δείνα) ανθρώπινο υλικό ανάξιο απ΄το να επανακτήσει ολόκληρη τη ζωή του.

στ) Τελικά, όποια κι αν είναι η θεωρία του εαυτού, όπως στην αρχή ο θεραπευόμενος έρχεται μόνος με τις δυνάμεις του, έτσι και στο τέλος πρέπει να φύγει μόνος. Αυτό ισχύει για κάθε σχολή. Αν στη θεραπεία το παρελθόν του θεραπευόμενου έχει ανακτηθεί, πρέπει επιτέλους να το πάρει ως το δικό του παρελθόν. Αν προσαρμόζεται στη διαπροσωπική του συμπεριφορά, πρέπει ο ίδιος να είναι ο ηθοποιός στις κοινωνικές καταστάσεις. Αν το σώμα του φθάσει να αντιδρά με έναν ζωντανό τρόπο, ο θεραπευόμενος πρέπει να νιώσει ότι είναι εκείνος και όχι το σώμα του που το κάνει. Αλλά από πού έρχεται ξαφνικά αυτός ο καινούργιος παντοδύναμος εαυτός; Αναδύεται σαν να ξυπνά από μια υπνωτική έκσταση; Μήπως δεν υπήρχε εκεί από την αρχή, όταν ερχόταν στη συνεδρία, όταν μιλούσε ή έμενε στη σιωπή, όταν έκανε μια άσκηση ή ξάπλωνε ακίνητος; Εφόσον de facto ασκείται τόσο πολύ δύναμη στα πρακτικά, δεν είναι εφικτό de jure να επικεντρώσει κάποια προσοχή στις κατάλληλες δράσεις της επαφής, της επίγνωσης, του χειρισμού, του πόνου, της επιλογής κ.λπ. όπως και στο σώμα, στον χαρακτήρα, στην ιστορία, στη συμπεριφορά. Τα τελευταία είναι αναγκαία μέσα για τον θεραπευτή για να βρει ένα πλαίσιο εγγύτερης επαφής, αλλά είναι μόνο ο εαυτός που μπορεί να συγκεντρωθεί στη δομή της επαφής.

Προσπαθήσαμε να δείξουμε τι διαφορά κάνει η προσέγγισή μας όσον αφορά στη γενικότερη οπτική της και στη θεραπευτική στάση. Αυτό το βιβλίο είναι μια θεωρία και πρακτική της Θεραπείας Gestalt, της επιστήμης και τεχνικής του σχηματισμού μορφής/φόντου στο πεδίο οργανισμού/περιβάλλοντος. Πιστεύουμε ότι θα έχει αξία στην κλινική εφαρμογή. Ακόμα περισσότερο, έχουμε εμπιστοσύνη ότι θα είναι βοηθητική σε πολλά άτομα που μπορούν να βοηθήσουν τον εαυτό τους και ο ένας τον άλλο μόνα τους. Αλλά περισσότερο από όλα, ελπίζουμε ότι μπορεί να περιέχει κάποια χρήσιμη γνώση για όλους μας προς μια δημιουργική αλλαγή στην παρούσα επείγουσα κρίση.

Για την παρούσα κατάσταση, είναι ειλικρινά αβάσταχτο να μην αντιλαμβάνεται κανείς όποιον τομέα της ζωής κι αν κοιτάξει ως ένα πεδίο δημιουργικής δυνατότητας. Με το να απευαισθητοποιούνται και να αναστέλλουν τις όμορφες ανθρώπινες δυνάμεις τους, οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να πείθουν τον εαυτό τους ή να επιτρέπουν να τους πείσουν ότι αυτό είναι ανεκτό ή ακόμα και αρκετά καλό. Φαίνεται, αν κρίνουμε από το είδος του ενδιαφέροντός τους, να φαντάζονται μια “πραγματικότητα” που είναι ανεκτή, στην οποία μπορούν να προσαρμοστούν με έναν βαθμό ευτυχίας. Αλλά αυτό το κριτήριο ευτυχίας είναι υπερβολικά χαμηλό, είναι απαξιωτικά πολύ χαμηλό· είναι ντροπιαστικό για την ανθρωπότητά μας. Αλλά, ευτυχώς, αυτό που φαντάζονται ως πραγματικότητα δεν είναι καθόλου έτσι, αλλά μια άβολη ψευδαίσθηση (και τι στο διάολο χρησιμεύει μια ψευδαίσθηση η οποία, αν μην τι άλλο, δεν προσφέρει παρηγοριά!).

Το θέμα είναι ότι, γενικά, υπάρχουμε σε μια χρόνια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και ότι οι περισσότερες δυνάμεις της αγάπης και του πνεύματος, του θυμού και της αγανάκτησης απωθούνται ή αμβλύνονται. Εκείνοι που βλέπουν πιο καθαρά, νιώθουν πιο έντονα και δρουν με μεγαλύτερο θάρρος βασικά αναλώνονται και υποφέρουν εφόσον είναι αδύνατο για τον οποιονδήποτε να είναι εξαιρετικά χαρούμενος μέχρι να είμαστε χαρούμενοι ως σύνολο. Ωστόσο, αν έρθουμε σε επαφή με αυτή την τρομακτική πραγματικότητα, υπάρχει επίσης εντός αυτής μια δημιουργική δυνατότητα.

Σημειώσεις

1. Σ.τ.μ.: Αυτό το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο Gestalt Therapy (κεφάλαιο 2ο) που εκδόθηκε το 1951 και ακόμη θεωρείται το κυριότερο βιβλίο για κάθε θεραπευτή Gestalt. Ενώ όλο το βιβλίο γεννήθηκε από σημειώσεις του Fritz Perls, ο Paul Goodman ήταν αυτός που τις ανέπτυξε περαιτέρω γράφοντας το θεωρητικό δεύτερο μέρος (το πρώτο μέρος γράφτηκε από τον Hefferline). Έτσι το βιβλίο διέπεται από το ιδιαίτερο πνεύμα και ύφος γραφής του Paul Goodman.

2. Σ.τ.μ.: Η φύση θεραπεύει, όχι ο γιατρός.

3. Η Gegenwille του Rank — αρνητική θέληση.

4. Σ.τ.μ.: Elan vital: Ζωτική ορμή, όρος του φιλόσοφου Henri Bergson.

Πηγή: Perls, F., Hefferline, R., & Paul Goodman. (1951). Gestalt therapy: Excitement & growth in the human personality. New York: The Gestalt Journal Press