Η Παράδοξη Θεωρία της Αλλαγής — Arnold Beisser

Σύντομα διατυπωμένη είναι η εξής: Η αλλαγή συμβαίνει όταν κάποιος γίνεται αυτό που είναι, όχι όταν προσπαθεί να γίνει αυτό που δεν είναι. Η αλλαγή δεν συμβαίνει μέσα από μια εξαναγκαστική προσπάθεια αλλαγής προερχόμενη από το ίδιο το άτομο ή από άλλο. Αλλά λαμβάνει χώρα αν κάποιος πάρει χρόνο και κάνει προσπάθεια να είναι αυτό που είναι —να είναι πλήρως δοσμένος στις τρέχουσες θέσεις του. Απορρίπτοντας τον ρόλο του παράγοντα της αλλαγής, κάνουμε εφικτή την αλλαγή που έχει νόημα και τάξη.

Ο θεραπευτής Gestalt απορρίπτει τον ρόλο του “αλλαχτή”, γιατί η στρατηγική του είναι να ενθαρρύνει, ακόμα και να επιμένει, ο θεραπευόμενος να είναι αυτό που είναι, εκεί που είναι. Πιστεύει ότι η αλλαγή δεν λαμβάνει χώρα με το να “προσπαθεί”, με εξαναγκασμό ή πειθώ ή ενόραση, ερμηνεία ή οποιαδήποτε άλλο τέτοιο μέσο. Αντίθετα, η αλλαγή μπορεί να συμβεί όταν ο θεραπευόμενος εγκαταλείψει, τουλάχιστον προς στιγμή, αυτό που θα ήθελε να γίνει και προσπαθήσει να είναι αυτό που είναι. Η αρχή είναι ότι κάποιος πρέπει να σταθεί σε ένα σημείο για να έχει σταθερό πάτημα για να μετακινηθεί και ότι είναι δύσκολο ή αδύνατο να κινηθεί χωρίς αυτό το πάτημα.

Το άτομο που αναζητά την αλλαγή έρχεται στη θεραπεία με μια σύγκρουση ανάμεσα σε τουλάχιστον δύο αντιμαχόμενες ενδοψυχικές παρατάξεις. Μετακινείται συνεχώς ανάμεσα στο τι “θα έπρεπε να είναι” και στο τι νομίζει ότι “είναι”, χωρίς να ταυτίζεται ποτέ με καμία. Ο θεραπευτής Gestalt ζητά από το άτομο να δοθεί ολοκληρωτικά στους ρόλους του, έναν τη φορά. Με οποιονδήποτε ρόλο ξεκινήσει, ο θεραπευόμενος σύντομα θα μετακινηθεί σε άλλον. Ο θεραπευτής Gestalt ζητά απλά να είναι αυτό που είναι την παρούσα στιγμή.

Ο θεραπευόμενος έρχεται στον θεραπευτή επειδή θέλει να τον αλλάξουν. Πολλές θεραπείες αποδέχονται αυτό τον στόχο ως έγκυρο και ξεκινούν με διάφορα μέσα να προσπαθούν να τον αλλάξουν, εγκαθιστώντας αυτό που ο Perls ονόμαζε τη διχοτόμηση “αφέντης/σκλάβος” (topdog/underdog). Ένας θεραπευτής που αναζητά να βοηθήσει έναν θεραπευόμενο έχει εγκαταλείψει τη θέση ισοτιμίας και έχει γίνει η αυθεντία που γνωρίζει, με τον θεραπευόμενο να παίζει το αβοήθητο άτομο, ωστόσο ο στόχος του είναι ότι εκείνος και ο θεραπευόμενος πρέπει να γίνουν ισότιμοι. Ο θεραπευτής Gestalt πιστεύει ότι η διχοτόμηση αφέντης/σκλάβος υπάρχει ήδη μέσα στον θεραπευόμενο με ένα κομμάτι που προσπαθεί να αλλάξει το άλλο και ότι ο θεραπευτής πρέπει να αποφύγει να κλειδωθεί σε έναν από αυτούς τους ρόλους. Προσπαθεί να αποφύγει αυτή την παγίδα με το να ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να αποδεχτεί και τους δύο, έναν τη φορά, ως δικούς του.

Αντίθετα, ο μεν ψυχαναλυτικός θεραπευτής χρησιμοποιεί τεχνάσματα όπως τα όνειρα, τους ελεύθερους συνειρμούς, τη μεταβίβαση και την ερμηνεία για να αποκτήσει γνώση, η οποία, στη συνέχεια, μπορεί να οδηγήσει στην αλλαγή, ο δε συμπεριφορικός θεραπευτής αμείβει ή τιμωρεί τη συμπεριφορά για να την τροποποιήσει. Ο θεραπευτής Gestalt πιστεύει και ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να μπει και να γίνει ακριβώς ό,τι βιώνει την τρέχουσα στιγμή. Πιστεύει, σύμφωνα με τον Proust, πως “για να θεραπευτεί ένας πόνος, χρειάζεται να βιωθεί ολοκληρωτικά”.

Ο θεραπευτής Gestalt επιπλέον πιστεύει ότι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι ένα ενιαίο, ολόκληρο ον και όχι κατακερματισμένο σε δύο ή περισσότερα αντίπαλα κομμάτια. Στη φυσική κατάσταση, υπάρχει συνεχής αλλαγή η οποία βασίζεται στη δυναμική αλληλεπίδραση ανάμεσα στον εαυτό και στο περιβάλλον.

Ο Kardiner έχει παρατηρήσει ότι καθώς ο Freud ανέπτυσσε τη δομική θεωρία των αμυντικών μηχανισμών, άλλαξε τις διεργασίες σε δομές (για παράδειγμα, το να αρνείσαι σε άρνηση). Ο θεραπευτής Gestalt αντιλαμβάνεται την αλλαγή ως πιθανή όταν συμβαίνει το αντίστροφο, δηλαδή όταν οι δομές μεταμορφώνονται σε διεργασίες. Όταν συμβαίνει αυτό, είναι κάποιος έτοιμος να έχει συμμετοχική ανταλλαγή με το περιβάλλον του.

Αν οι αποξενωμένοι, κατακερματισμένοι εαυτοί σε ένα άτομο παραμένουν ξεχωριστοί, “διαμερισματοποιημένοι” ρόλοι, τότε ο θεραπευτής Gestalt ενθαρρύνει την επικοινωνία ανάμεσά τους. Μπορεί στην πραγματικότητα να τους ζητήσει να μιλήσουν μεταξύ τους. Αν ο θεραπευόμενος αντιδράσει σε αυτό ή αναφέρει κάποιο μπλοκάρισμα, ο θεραπευτής τού ζητά απλώς να δοθεί ολοκληρωτικά στην αντίρρηση ή στο μπλοκάρισμα. Η εμπειρία έχει δείξει ότι όταν ο θεραπευόμενος ταυτίζεται με τα αποξενωμένα κομμάτια, τότε γίνεται η ενσωμάτωση/αφομοίωση. Εφόσον είναι κανείς που αυτό είναι —ολοκληρωτικά— μόνο τότε μπορεί να γίνει κάτι άλλο.

Ο ίδιος ο θεραπευτής δεν αναζητά αλλαγή, αλλά μόνο να είναι αυτός που είναι. Οι προσπάθειες του θεραπευόμενου να ταιριάξει τον θεραπευτή σε ένα από τα δικά του στερεότυπα ανθρώπων, όπως αυτού που δίνει βοήθεια ή του αφέντη, δημιουργεί σύγκρουση μεταξύ τους. Ο τελικός στόχος επιτυγχάνεται όταν ο κάθε ένας μπορεί να είναι ο εαυτός του ενώ να συνεχίζει ακόμα να διατηρεί στενή επαφή με τον άλλον. Ο θεραπευτής, επίσης, κινητοποιείται για να αλλάξει καθώς αναζητά να είναι ο εαυτός του με έναν άλλο άνθρωπο. Αυτού του είδους η αμοιβαία αλληλεπίδραση οδηγεί στην πιθανότητα ένας θεραπευτής να είναι πιο αποτελεσματικός όταν αλλάζει περισσότερο, γιατί όταν είναι ανοιχτός στην αλλαγή, πιθανώς να έχει το μεγαλύτερο αντίκτυπο στον θεραπευόμενό του.

Τι έχει συμβεί τα τελευταία πενήντα χρόνια για να γίνει αυτή η θεωρία αλλαγής, η οποία είναι εγγενής στο έργο του Perls, αποδεκτή, επίκαιρη και πολύτιμη; Οι θέσεις του Perls δεν έχουν αλλάξει, αλλά η κοινωνία. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο άνθρωπος βρίσκει τον εαυτό του σε μια θέση όπου, αντί να χρειάζεται να προσαρμόσει τον εαυτό του σε μια υπάρχουσα τάξη, πρέπει να να μπορεί να προσαρμόσει τον εαυτό του σε μια τάξη από τάξεις που αλλάζουν. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής είναι μεγαλύτερη από την απαραίτητη χρονική διάρκεια οποιασδήποτε σημαντικής κοινωνικής και πολιτισμικής αλλαγής. Επιπλέον, η ταχύτητα με την οποία λαμβάνει χώρα αυτή η αλλαγή επιταχύνεται.

Εκείνες οι θεραπείες που συγκεντρώνονται στο παρελθόν και στην προσωπική ιστορία, το κάνουν με την υπόθεση ότι μόλις ένα άτομο επιλύσει τα θέματα γύρω από ένα τραυματικό προσωπικό γεγονός (συνήθως στη βρεφική ή παιδική ηλικία), θα προετοιμαστεί δια παντός να αντιμετωπίσει τον κόσμο, εφόσον ο κόσμος θεωρείται μια σταθερή τάξη. Σήμερα, ωστόσο, το πρόβλημα είναι πώς να διακρίνει κανείς πού στέκεται σε σχέση με μια μεταβαλλόμενη κοινωνία. Αντιμέτωπος με ένα πλουραλιστικό, πολύπλευρο, μεταβλητό σύστημα, το άτομο αφήνεται στη μοίρα του για να βρει σταθερότητα. Πρέπει να το κάνει αυτό μέσα από μια προσέγγιση που του επιτρέπει να κινηθεί δυναμικά και ευέλικτα σύμφωνα με την εποχή, ενώ ταυτόχρονα να διατηρεί κάποιο κεντρικό γυροσκόπιο να τον καθοδηγεί. Δεν μπορεί να το κάνει αυτό πλέον με ιδεολογίες, οι οποίες έχουν γίνει παρωχημένες, αλλά με μια θεωρία αλλαγής, είτε ξεκάθαρη είτε έμμεση. Ο στόχος της θεραπείας δεν γίνεται τόσο πολύ να αναπτύξεις έναν καλό, παγιωμένο χαρακτήρα, αλλά να μπορείς να κινείσαι με τους καιρούς διατηρώντας κάποια ατομική σταθερότητα.

Επιπρόσθετα της κοινωνικής αλλαγής, η οποία έχει φέρει τις σύγχρονες ανάγκες σε ευθυγράμμιση με τη θεωρία της αλλαγής, το ίδιο το πείσμα του Perls να είναι αυτό που είναι και η απροθυμία του να μην είναι αυτό που δεν ήταν, του επέτρεψε να είναι έτοιμος για την κοινωνία όταν η κοινωνία θα ήταν έτοιμη για εκείνον. Ο Perls έπρεπε να είναι αυτό που ήταν παρά ή ίσως εξαιτίας της αντίθεσης με την κοινωνία. Παρόλα αυτά, σε όλη του τη ζωή έχει ενσωματωθεί με πολλές από τις επαγγελματικές δυνάμεις στον χώρο του με τον ίδιο τρόπο που το άτομο μπορεί να ενσωματωθεί με τα αποξενωμένα κομμάτια του εαυτού του μέσα από την αποτελεσματική θεραπεία.

Το πεδίο του ενδιαφέροντος στην ψυχιατρική έχει τώρα επεκταθεί πέρα από το άτομο καθώς έχει γίνει προφανές ότι το πιο καίριο θέμα μπροστά μας είναι η ανάπτυξη μιας κοινωνίας που υποστηρίζει την ατομικότητα του ατόμου. Πιστεύω ότι η ίδια θεωρία αλλαγής που περιγράφεται εδώ εφαρμόζεται επίσης στα κοινωνικά συστήματα: η ομαλή αλλαγή εντός των κοινωνικών συστημάτων είναι προς την κατεύθυνση της ενοποίησης και του ολισμού. Επιπλέον, ο παράγοντας της κοινωνικής αλλαγής έχει ως κύρια λειτουργία να δουλέψει μαζί και μέσα σε έναν οργανισμό ώστε να μπορεί να αλλάζει με συνέπεια μαζί με τη μεταβαλλόμενη δυναμική ισορροπία τόσο μέσα όσο και έξω από τον οργανισμό. Αυτό απαιτεί το σύστημα να συνειδητοποιήσει τα αποξενωμένα μέρη, εντός και εκτός, ώστε να μπορεί να τα εντάξει στις βασικές λειτουργικές δραστηριότητες με διεργασίες παρόμοιες της ταύτισης στο άτομο. Αρχικά, υπάρχει μια επίγνωση μέσα στο σύστημα ότι υπάρχει ένα αποξενωμένο μέρος. Έπειτα, αυτό το μέρος γίνεται δεκτό ως μία νόμιμη εξέλιξη μίας λειτουργικής ανάγκης η οποία τότε ξεκάθαρα και σκόπιμα κινητοποιείται και ενδυναμώνεται για να λειτουργήσει ως μια ξεκάθαρη δύναμη. Αυτό, στη συνέχεια, οδηγεί στην επικοινωνία με άλλα υποσυστήματα και διευκολύνει την ενοποιημένη και αρμονική ανάπτυξη όλου του συστήματος.

Με την αλλαγή να επιταχύνεται με εκθετικό ρυθμό, είναι κρίσιμο για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους να βρεθεί μια ομαλή μέθοδος κοινωνικής αλλαγής. Η θεωρία της αλλαγής που προτάθηκε εδώ έχει ρίζες στην ψυχοθεραπεία. Αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα δυαδικών θεραπευτικών σχέσεων. Αλλά προτείνεται ότι οι ίδιες αρχές είναι συναφείς με την κοινωνική αλλαγή, ότι η ατομική διαδικασία αλλαγής είναι μόνο ένας μικρόκοσμος της διαδικασίας της κοινωνικής αλλαγής. Τα ανομοιογενή, μη ενοποιημένα, εμπόλεμα στοιχεία συνιστούν μία σοβαρή απειλή απέναντι στην κοινωνία, όπως και στο άτομο. Η “διαμερισματοποίηση” των ηλικιωμένων, νέων, πλούσιων, φτωχών, μαύρων, λευκών, ακαδημαϊκών, υπαλλήλων κ.λπ., ο κάθε ένας διαχωρισμένος από τους άλλους με διαγενεαλογικά, γεωγραφικά ή κοινωνικά κενά είναι μία απειλή για την επιβίωση της ανθρωπότητας. Πρέπει να βρούμε τρόπους να συσχετίσουμε αυτά τα διαμερισματοποιημένα κομμάτια μεταξύ τους ως επίπεδα ενός συμμετέχοντα, ενοποιημένου συστήματος συστημάτων. Η παράδοξη θεωρία κοινωνικής αλλαγής που προτείνεται εδώ βασίζεται στις στρατηγικές που ανέπτυξε ο Perls στη θεραπεία Gestalt. Είναι εφαρμόσιμες, σύμφωνα με την κρίση του γράφοντα, στην κοινοτική οργάνωση και ανάπτυξη και σε άλλες διαδικασίες αλλαγής που να συνάδουν με το δημοκρατικά πολιτικό πλαίσιο.

Πηγή:

Beisser, A. (1970). The Paradoxical Theory of Change. Gestalt Therapy Now, ed. J. Fagan & I.L. Shepherd, Harper & Row, New York.