Προσέγγιση Γκεστάλτ : 4 Διαλέξεις - Fritz Perls

Διάλεξη Ι

Στις διαλέξεις μου για την προσέγγιση Γκεστάλτ έχω μόνο έναν στόχο: να μεταδώσω ένα κλάσμα του νοήματος της λέξης τώρα. Για μένα, δεν υπάρχει τίποτα άλλο εκτός από το τώρα. Τώρα = βίωμα = επίγνωση = πραγματικότητα. Το παρελθόν δεν υπάρχει πια και το μέλλον δεν υπάρχει ακόμη. Μόνο το τώρα υπάρχει.

Η δυσχερής κατάσταση της ψυχολογίας της εποχής μας είναι ότι είμαστε βασικά διαιρεμένοι σε δύο κατηγορίες: η μια ενδιαφέρεται για τη συμπεριφορά και η άλλη για την επίγνωση ή την έλλειψή της, με όποιον τρόπο και να αποκαλείται αυτή: συνείδηση, βίωμα ή οτιδήποτε άλλο. Αυτή είναι η φαινομενολογική προσέγγιση, η οποία δίνει έμφαση στα μηνύματα που είναι προφανή –υπαρξιακά με την καθαρή έννοια–  τα οποία λαμβάνουμε με τα όργανα των αισθήσεών μας. Ξέρουμε μέσα από το να βλέπουμε, να ακούμε και να νιώθουμε· από εκεί έρχεται η κύρια πληροφόρηση για τον εαυτό μας και τη σχέση μας με τη ζωή. Ο συμπεριφοριστής, από την άλλη πλευρά, δεν ενδιαφέρεται για το φαινόμενο της επίγνωσης και την υποκειμενική προσέγγιση. Έχει ωστόσο το σπουδαίο πλεονέκτημα, σε σχέση με τις περισσότερες άλλες μεθόδους, ότι δουλεύει στο εδώ και τώρα. Βλέπει αυτό το ζώο, κοιτάει αυτό τον άνθρωπο και ερευνά πώς αυτός ο άνθρωπος συμπεριφέρεται. Αν φέρουμε αυτά τα δύο μαζί –τη φαινομενολογική προσέγγιση, την επίγνωση αυτού που είναι και τη συμπεριφορική προσέγγιση με την έμφαση στη συμπεριφορά στο παρόν–  τότε έχουμε συνοπτικά αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε στη προσέγγιση Γκεστάλτ.

Όταν εξετάζουμε τη συμπεριφορά, ουσιαστικά βλέπουμε δύο είδη: δημόσια και ιδιωτική συμπεριφορά. Η δημόσια συμπεριφορά είναι εμφανής, παρατηρήσιμη συμπεριφορά, την οποία κάθε παρατηρητής και εμείς οι ίδιοι μπορούμε να αντιληφθούμε· η ιδιωτική συμπεριφορά περιλαμβάνει εκείνα τα πράγματα για τα οποία μπορεί εμείς να έχουμε επίγνωση, αλλά ένας παρατηρητής δεν έχει. Αυτή η ιδιωτική συμπεριφορά συνήθως αποκαλείται σκέψη ή εικασία ή πρόβα ή υπολογισμός.

Πριν προχωρήσω, θα ήθελα να συζητήσω σύντομα τις τέσσερις βασικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις, έτσι όπως τις αντιλαμβάνομαι εγώ. Η πρώτη είναι η επιστήμη ή έτσι όπως την αποκαλώ εγώ, “για-ισμός”, ο οποίος μας βοηθάει να μιλάμε για τα πράγματα, να κουτσομπολεύουμε για τον εαυτό μας ή τους άλλους, να λέμε για αυτά που συμβαίνουν στον εαυτό μας, να μιλάμε για τις υποθέσεις μας. Το να μιλάμε για τα πράγματα ή τον εαυτό μας και τους άλλους σαν να ήμασταν πράγματα, δεν επιτρέπει καμία συναισθηματική ανταπόκριση ούτε κάποια άλλη αυθεντική εμπλοκή. Στη θεραπεία, ο “για-ισμός” βρίσκεται στην εκλογίκευση, στη διανοητικοποίηση και στο “παιχνίδι ερμηνείας” όπου ο θεραπευτής λέει, “οι δυσκολίες σου είναι για αυτό”. Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στη μη-συμμετοχή.

Τη δεύτερη φιλοσοφία την αποκαλώ “πρεπει-σμός”. Η νοοτροπία του “πρέπει” απαντάται φανερά και κρυφά σε κάθε φιλοσοφία και σίγουρα σε κάθε θρησκεία. Ακόμα και στον Βουδισμό υπάρχει ένας σιωπηρός πρεπει-σμός, στο ότι πρέπει να βιώσεις τη Νιρβάνα, πρέπει να φθάσεις στην κατάσταση της απελευθέρωσης από τον πόνο ή τουλάχιστον αυτό επαινείται ως κάτι που αξίζει να καταφέρεις. Οι θρησκείες είναι γεμάτες ταμπού, πρέπει και δεν πρέπει. Είμαι σίγουρος ότι όλοι έχετε συνειδητοποιήσει ότι έχετε μεγαλώσει εντελώς περικυκλωμένοι από πράγματα που πρέπει και δεν πρέπει να κάνετε και ότι ξοδεύετε πολύ από τον χρόνο σας παίζοντας αυτό το παιχνίδι μέσα σας –το παιχνίδι που αποκαλώ “top-dog (αφέντης) / under-dog (σκλάβος) παιχνίδι” ή “παιχνίδι αυτοβελτίωσης” ή “παιχνίδι αυτοβασανισμού”. Είμαι σίγουρος ότι αυτό το παιχνίδι σάς είναι πολύ γνώριμο. Ένα κομμάτι σου μιλάει στο άλλο κομμάτι και λέει, “πρέπει να γίνεις καλύτερος, δεν πρέπει να είσαι έτσι, δεν πρέπει να το κάνεις αυτό, δεν πρέπει να είσαι αυτό που είσαι, πρέπει να είσαι αυτό που δεν είσαι”. Ο πρεπει-σμός βασίζεται στο φαινόμενο της μη ικανοποίησης.

Τελευταία, ένα τρίτο είδος σκέψης έχει εμφανιστεί: η οντολογική σκέψη ή η υπαρξιακή προσέγγιση ή “ειναι-σμός”. Αυτός εξετάζει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο έτσι όπως είναι, όπως είμαστε, αδιαφορώντας και αποκλείοντας αυτό που πρέπει να είμαστε. Θα μπορούσες να το αποκαλέσεις η αιώνια προσπάθεια να φθάσεις στην αλήθεια. Αλλά τι είναι η αλήθεια; Η αλήθεια είναι ένα από αυτά που αποκαλώ “παιχνίδια συν-ταιριάσματος”. 

Εδώ θα παρεκκλίνω για ένα λεπτό και θα μιλήσω για κάποια από τα πιο σημαντικά παιχνίδια. Ένα από τα βασικά παιχνίδια που παίζουμε είναι το “παιχνίδι του ποιος έχει το πάνω χέρι”: “είμαι καλύτερος από σένα”, “μπορώ να σε ξεπεράσω”, “μπορώ να σε καταπιέσω”. Ένα δεύτερο βασικό παιχνίδι είναι το “παιχνίδι του συν-ταιριάσματος”: “ταιριάζει αυτή η έννοια στην πραγματικότητα;”, “αυτό είναι σωστό;”, “αν δω αυτό και αυτό, μπορώ να τα ταιριάξω έτσι ώστε να μπορέσω να δω μια ολοκληρωμένη εικόνα;”, “ταιριάζει η συμπεριφορά αυτού του ανθρώπου με την ιδέα μου του πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας άνθρωπος;”. Αυτά είναι κάποια από τα παιχνίδια ταιριάσματος. Τώρα στον υπαρξισμό το παιχνίδι συν-ταιριάσματος είναι η αλήθεια. Με “αλήθεια” δεν εννοώ κάτι άλλο από τον ισχυρισμό ότι μια δήλωση που κάνουμε ταιριάζει στην παρατηρήσιμη πραγματικότητα. Αν ένας άνθρωπος πει, “είμαι θυμωμένος μαζί σου” με έναν απαλό, ευγενικό τόνο φωνής, δεν ταιριάζει. Ο τόνος της φωνής του δεν συμφωνεί με τον θυμό που ισχυρίζεται ότι νιώθει. Αν πει, “στο διάολο! Είμαι θυμωμένος μαζί σου!” τότε ο θυμός και η φωνή ταιριάζουν. 

Αλλά κανένας από τους υπαρξιστές, με την πιθανή εξαίρεση του Heidegger, δεν μπορεί πραγματικά να μεταφέρει την υπαρξιακή του ιδέα σε οντολογική συμπεριφορά –ότι ένα πράγμα εξηγείται μέσα από την ίδια του την ύπαρξη. Συνεχίζουν να ρωτούν “γιατί;” και έτσι πρέπει να επιστρέφουν και να παίρνουν υποστήριξη: ο Sartr από τον κομμουνισμό, ο Buber από τον Ιουδαϊσμό, ο Tillich από τον Προτεσταντισμό, ο Heidegger σε έναν μικρό βαθμό από τον ναζισμό, ο Binswanger από την ψυχανάλυση. Ο Binswanger συγκεκριμένα, προσπαθεί πάντα να επιστρέψει στην αιτιότητα –σε αυτό το σημειολογικό λάθος–  προσπαθώντας να εξηγήσει ένα γεγονός από το προηγούμενό του, από την ιστορία του και έτσι κάνει το σύνηθες λάθος του να συγχέει τις αναμνήσεις με την ιστορία.

Τελικά, υπάρχει η προσέγγιση Γκεστάλτ, η οποία προσπαθεί να καταλάβει την ύπαρξη οποιουδήποτε γεγονότος μέσα από τον τρόπο που εμφανίζεται, προσπαθεί να καταλάβει το γίγνεσθαι με το πώς, όχι με το γιατί· μέσα από τον πανταχού διεισδυτικό σχηματισμό γκεστάλτ, μέσα από την ένταση της ανολοκλήρωτης κατάστασης, η οποία είναι ο βιολογικός παράγοντας. Με άλλα λόγια, στην προσέγγιση Γκεστάλτ προσπαθούμε να είμαστε συνεπείς με κάθε γεγονός, ιδιαίτερα με τη φύση, εφόσον είμαστε μέρος της. Το γεγονός ότι η ζωή μας δεν είναι συνεπής με τις απαιτήσεις της κοινωνίας δεν είναι επειδή φταίει η φύση ή φταίμε εμείς, αλλά επειδή η κοινωνία έχει περάσει από μια διαδικασία που την έχει μετατοπίσει τόσο μακριά από την υγιή, φυσική της λειτουργία, που οι ανάγκες μας, οι ανάγκες της κοινωνίας και οι ανάγκες της φύσης πλέον δεν ταιριάζουν. Έχουμε έρθει τόσες φορές σε αυτήν τη σύγκρουση ώστε είναι πλέον αμφίβολο αν ένας υγιής, ολότελα λογικός και ειλικρινής άνθρωπος μπορεί να υπάρξει στην παράλογη κοινωνία μας.

Τώρα, θα ήθελα να συζητήσουμε αυτό που νομίζω ότι είναι οι δυο πιο σημαντικές ανακαλύψεις του Freud. Ο Freud είπε (αυτή δεν είναι η διατύπωσή του, αλλά η δική μου κατανόηση αυτού που εννοούσε) ότι στη νεύρωση ένα κομμάτι της προσωπικότητάς μας ή του δυναμικού μας δεν μας είναι διαθέσιμο. Αλλά αυτό το είπε με έναν παράξενο τρόπο· είπε, “είναι μέσα στο ασυνείδητο”, σαν να υπάρχει κάτι σαν το ασυνείδητο, αντί απλώς συμπεριφορές ή συναισθήματα που είναι άγνωστα ή μη διαθέσιμα. Ο Freud επίσης είδε τη βάση του σχηματισμού γκεστάλτ σε αυτό που αποκάλεσε “προσυνειδητό”. Το αποκαλούμε “φόντο” από το οποίο η μορφή αναδύεται. Μπορούμε να πάμε παρακάτω και να σημειώσουμε ότι μόνο ένα μικρό μέρος του δυναμικού μας –αυτού που θα μπορούσαμε να γίνουμε– είναι διαθέσιμο.

Η άλλη σημαντική ανακάλυψη του Freud, την οποία ποτέ δεν συνέχισε και που φαίνεται να χάθηκε, είναι το σχόλιό του, “Denken ist Probearbeit” (“Η σκέψη είναι δοκιμαστική εργασία”). Το έχω επαναδιατυπώσει ως εξής: “Η σκέψη είναι πρόβα”. Το να σκέφτεσαι είναι να κάνεις πρόβα στη φαντασία για τον ρόλο που πρέπει να παίξεις στην κοινωνία. Και όταν φθάνει η στιγμή της παράστασης και δεν είσαι σίγουρος αν η παράστασή σου θα γίνει καλώς αποδεκτή, τότε παθαίνεις φόβο παράστασης. Σε αυτό τον φόβο έχει δοθεί το όνομα “άγχος” από την ψυχιατρική. “Τι θα πρέπει να πω στις εξετάσεις;”, “τι θα πω στη διάλεξή μου;”. Συναντάς ένα κορίτσι και σκέφτεσαι “τι θα πρέπει να φορέσω για να την εντυπωσιάσω;” κ.ο.κ. Όλo αυτό είναι πρόβα για τον ρόλο που παίζεις. Νομίζω ότι η πρόταση του Freud “Η σκέψη είναι δοκιμαστική εργασία” είναι μία από τις σπουδαίες του ιδέες.

Ένα μέρος της αιτίας που ο Freud δεν μπόρεσε να ακολουθήσει αυτή την ιδέα ήταν επειδή η πρόβα σχετίζεται με το μέλλον και τον Freud τον απασχολούσε μόνο το παρελθόν. Έτσι αυτή η έννοια δεν ταίριαζε με τη γενική του θεωρία και έπρεπε να την αφήσει. Αλλά θα ήθελα να σκεφτείτε για μια στιγμή πόσο χρόνο και πόσο από το δυναμικό σας επενδύετε στο να σκέφτεστε ή να κάνετε πρόβα για το μέλλον σε σχέση με πόσο χρόνο επενδύετε στο να σκέφτεστε για το παρελθόν.

Τώρα, μπορώ να μιλήσω ξανά για το τώρα.

Ισχυρίζομαι ότι όλη η θεραπεία που πρέπει να γίνει μπορεί να γίνει μονάχα στο τώρα. Οτιδήποτε άλλο είναι παρέμβαση. Και η τεχνική που μας επιτρέπει να καταλάβουμε και να μείνουμε με το τώρα είναι το “συνεχές της επίγνωσης”, το να ανακαλύπτουμε και να αποκτάμε πλήρη επίγνωση κάθε πραγματικού βιώματος. Αν μπορείτε να μείνετε με αυτό, σύντομα θα συναντήσετε κάποιο βίωμα που είναι δυσάρεστο. Για παράδειγμα, βαριέσαι ή νιώθεις άβολα ή θες να βάλεις τα κλάματα. Σε αυτήν τη στιγμή, κάτι συμβαίνει που ο Freud δεν είδε αρκετά ξεκάθαρα· σε αυτό το σημείο γινόμαστε φοβικοί. Ο Freud είδε το ενεργητικό μπλοκάρισμα του βιώματος και το αποκάλεσε “απώθηση”. Είδε επίσης την αποξένωση του βιώματός μας και την αποκάλεσε “προβολή”. Αυτό που θέλω να επισημάνω είναι ότι η κρίσιμη στιγμή είναι η συχνή διακοπή οποιουδήποτε βιώματος στο τώρα. Διακόπτουμε με διάφορα μέσα: αρχίζουμε να εξηγούμε, ξαφνικά ανακαλύπτουμε ότι έχουμε φάει πάρα πολύ από τον χρόνο της ομάδας, θυμόμαστε ότι έχουμε κάτι σημαντικό να κάνουμε ή μπαίνουμε στη σχιζοφρενική φυγή ιδεών, η οποία αποκαλείται από την ψυχανάλυση “ελεύθερος συνειρμός” (free association), παρόλο που είναι ψυχαναγκαστική διάσχιση (compulsive dis-association). Αυτή η διακοπή του συνεχούς της επίγνωσης εμποδίζει την ωρίμανση, εμποδίζει τη θεραπεία απ’ το να επιτύχει, εμποδίζει τον γάμο απ’ το να γίνει πλουσιότερος και βαθύτερος, εμποδίζει τις εσωτερικές συγκρούσεις απ’ το να επιλυθούν. Όλος ο στόχος αυτής της τάσης αποφυγής είναι να διατηρήσει το status quo.

Και ποιο είναι το status quo; Το status quo είναι να γραπωνόμαστε από την ιδέα ότι είμαστε παιδιά. Αυτό είναι το αντίθετο της ψυχαναλυτικής αντίληψης. Ο Freud νόμιζε ότι είμαστε βρεφικοί εξαιτίας πρότερου τραύματος, αλλά αυτό είναι ανάποδη εκλογίκευση. Είμαστε βρεφικοί επειδή φοβόμαστε να αναλάβουμε ευθύνη στο τώρα. Το να πάρουμε τη θέση μας στην ιστορία, να είμαστε ώριμοι, σημαίνει να παραιτηθούμε από την ιδέα ότι έχουμε γονείς, ότι πρέπει να υποτασσόμαστε ή να αψηφούμε ή τις άλλες παραλλαγές του παιδικού ρόλου που παίζουμε.

Για να επεκταθώ σ’ αυτό, χρειάζεται να μιλήσω για την ωρίμανση. Η ωρίμανση είναι η ανάπτυξη από περιβαλλοντική υποστήριξη σε αυτο-υποστήριξη. Το μωρό είναι εντελώς εξαρτημένο από την περιβαλλοντική υποστήριξη. Καθώς το παιδί μεγαλώνει, μαθαίνει όλο και περισσότερο να στέκεται στα δικά του πόδια, να δημιουργεί τον δικό του κόσμο, να βγάζει τα δικά του λεφτά, να γίνεται συναισθηματικά ανεξάρτητο. Αλλά στον νευρωτικό αυτή η διαδικασία δεν λαμβάνει επαρκώς χώρα. Το παιδί –ή ο νευρωτικός-παιδί– θα χρησιμοποιήσει το δυναμικό του όχι για αυτό-υποστήριξη, αλλά για να εκδραματίσει ψεύτικους ρόλους. Αυτοί οι ψεύτικοι ρόλοι χρησιμοποιούνται για να κινητοποιήσουν το περιβάλλον για υποστήριξη, αντί να κινητοποιούν το δυναμικό του ίδιου του ανθρώπου. Χειριζόμαστε το περιβάλλον με το να είμαστε ανήμποροι, να το παίζουμε χαζοί, να κάνουμε ερωτήσεις, να  γλείφουμε, να κολακεύουμε.

Το αποτέλεσμα είναι ότι στη ζωή και ιδιαίτερα στη θεραπεία, φθάνουμε στο “άρρωστο σημείο” (όπως το αποκαλεί η ρωσική ψυχιατρική), στο σημείο όπου είμαστε κολλημένοι, στο αδιέξοδο. Το αδιέξοδο συμβαίνει όταν δεν μπορούμε να παραγάγουμε τη δική μας υποστήριξη και η περιβαλλοντική υποστήριξη δεν είναι διαθέσιμη. Στην προσέγγιση Γκεστάλτ βλέπουμε να συμβαίνει αυτό ξανά και ξανά και ξανά. Δυστυχώς η ψυχανάλυση τείνει να προάγει την παιδικότητα και την εξάρτηση, πρώτα με τις φαντασίες ότι ο θεραπευόμενος είναι ένα παιδί και ότι όλα πρέπει να συνδέονται με μια “πατρική εικόνα” ή “παιδικό τραύμα” ή “μεταβίβαση”· έτσι δίνουμε περιβαλλοντική υποστήριξη ξανά και ξανά με τη μορφή της διανοητικής ερμηνείας που λέει: “Ξέρω ότι είσαι χαζός και ανώριμος. Ξέρω τι κάνεις. Ξέρω περισσότερα από σένα. Θα σου εξηγήσω τα πάντα”. Αλλά αυτό εμποδίζει το άτομο απ’ το να καταλάβει αληθινά τον εαυτό του.

Γι’ αυτό είμαι απόλυτα δογματικός σε σχέση με το γεγονός ότι δεν υπάρχει τίποτα εκτός από το τώρα και ότι στο τώρα συμπεριφέρεσαι με έναν συγκεκριμένο τρόπο που είτε θα βοηθήσει την εξέλιξή σου είτε όχι, την απόκτηση μιας καλύτερης ικανότητας να αντιμετωπίζεις τη ζωή, να κάνεις διαθέσιμο αυτό που δεν ήταν πριν, να αρχίζεις να γεμίζεις τα κενά στην ύπαρξή σου. Όλοι σε κάποιον βαθμό έχουν τα ίδια κενά που είναι τόσο εμφανή στον νευρωτικό και στον σχιζοφρενή. Ένας δεν έχει μάτια, άλλος δεν έχει αυτιά, άλλος δεν έχει πόδια για να σταθεί, άλλος δεν έχει αντίληψη, άλλος δεν έχει συναίσθημα. Για να γεμίσουμε αυτά τα κενά, που συνήθως βιώνονται ως βαρεμάρα για τη ζωή, κενό, μοναξιά, πρέπει να διασχίσουμε το αδιέξοδο και τις ματαιώσεις του, οι οποίες συνήθως μας οδηγούν να τις παρακάμψουμε και μαζί με αυτές όλη τη διαδικασία μάθησης.

Υπάρχουν δύο τρόποι μάθησης. Στον πρώτο, παίρνεις πληροφορίες· βάζεις κάποιον να σου πει τι σημαίνουν τα όνειρά σου, ποιες έννοιες θα είναι χρήσιμες, πώς είναι ο κόσμος. Στη συνέχεια το τροφοδοτείς αυτό στον “υπολογιστή” σου και παίζεις το παιχνίδι του συν-ταιριάσματος. Ταιριάζει αυτή η έννοια με τις υπόλοιπες; Παρόλα αυτά, ο καλύτερος τρόπος μάθησης δεν είναι ο υπολογισμός πληροφοριών. Η μάθηση είναι ανακάλυψη, αποκάλυψη αυτού που είναι εκεί. Όταν ανακαλύπτουμε, αποκαλύπτουμε τη δική μας ικανότητα, τα δικά μας μάτια, για να βρούμε το δικό μας δυναμικό, να δούμε τι συμβαίνει, να ανακαλύψουμε πώς μπορούμε να διευρύνουμε τις ζωές μας, να βρούμε τα μέσα που έχουμε στη διάθεσή μας που θα μας επιτρέψουν να αντιμετωπίσουμε μια δύσκολη κατάσταση. Όλα αυτά, ισχυρίζομαι, λαμβάνουν χώρα στο εδώ και τώρα. Οποιαδήποτε εικασία για τα πράγματα, οποιαδήποτε απόπειρα να πάρω πληροφορίες και βοήθεια από έξω δεν θα παραγάγει την ωρίμανση. Έτσι όποιος δουλεύει μαζί μου πρέπει να το κάνει με μια συνεχή αναφορά του τώρα. “Βιώνω αυτό· τώρα νιώθω αυτό· τώρα δεν θέλω να δουλέψω άλλο· τώρα βαριέμαι”. Από δω μπορούμε να προχωρήσουμε στη διαφοροποίηση ποιανού βιώματος του παρόντος σου είναι αποδεκτό, πότε θέλεις να το βάλεις στα πόδια, πότε προθυμοποιείσαι να βασανίζεσαι, πότε νιώθεις τον εαυτό σου να υποφέρει κ.ο.κ. Όλα αυτά εξερευνιούνται στην πραγματικότητα, στην επαφή μας εδώ, μεταξύ μας.

Με άλλα λόγια, οι περισσότερες ψυχοθεραπείες προσπαθούν να φθάσουν στο μέγιστο βάθος. Εμείς προσπαθούμε να φθάσουμε στην εξώτατη επιφάνεια. Αφού κάθε ανάγκη, κάθε ανολοκλήρωτη κατάσταση αναδύεται, ελεγχόμαστε από αυτή την αναδυόμενη ανάγκη και πρέπει να έρθουμε σε επαφή με τον κόσμο για να ικανοποιήσουμε αυτή την ανάγκη. Χρησιμοποιούμε τις αισθήσεις μας για να παρατηρήσουμε, να δούμε τι συμβαίνει. Ο κόσμος ανοίγει. Αυτή η ικανότητα να βλέπεις είναι υγεία. Αντίθετα, ο νευρωτικός μπορεί να οριστεί ως ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να δει το προφανές –ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός. Αυτό είναι γιατί, όταν αρχίζω να δουλεύω με μια ομάδα, συχνά παίζω τον δάσκαλο του σχολείου και τους ζητώ να ανακαλύψουν και να λεκτικοποιήσουν το προφανές.

Διάλεξη ΙΙ

Εκτός από το τώρα, δίνω έμφαση επίσης στη διαδικασία της επικέντρωσης (centering), τη συμφιλίωση αντιθέτων ώστε να μην σπαταλούν πλέον ενέργεια σε άχρηστη πάλη μεταξύ τους, αλλά να μπορούν να συμμετέχουν σε παραγωγικό συνδυασμό και αλληλεπίδραση. Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε ένα από τα βασικά προβλήματα που νομίζουν ότι έχουν οι άνθρωποι –το πρόβλημα της ίδιας τους της ύπαρξης.

Ποιο είναι το αντίθετο της ύπαρξης; Η πρώτη απάντηση θα ήταν η ανυπαρξία, αλλά αυτό είναι λάθος. Το αντίθετο θα ήταν η αντι-ύπαρξη, όπως και το αντίθετο της ύλης είναι η αντι-ύλη. Όπως γνωρίζετε, οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ύλη από ενέργεια. Πώς συνδέεται αυτό με μας στην ψυχολογία; Κυρίως με το ότι στην επιστήμη έχουμε τελικά επιστρέψει στον προσωκρατικό φιλόσοφο, τον Ηράκλειτο, ο οποίος είπε ότι τα πάντα ρει, τα πάντα είναι σε διεργασία. Δεν υπάρχουν “πράγματα”. Το τίποτα (nothingness) στις ανατολικές γλώσσες σημαίνει κανένα πράγμα (no-thingness). Εμείς στη Δύση νομίζουμε ότι το τίποτα είναι ένα κενό, μια έλλειψη, μια ανυπαρξία. Στην ανατολική φιλοσοφία και στη σύγχρονη φυσική, το τίποτα –κανένα-πράγμα– είναι μια μορφή της διαδικασίας που βρίσκεται μόνιμα σε κίνηση.

Στην επιστήμη προσπαθούμε να βρούμε την τελική ύλη, αλλά όσο περισσότερο τέμνουμε την ύλη, τόσο περισσότερο βρίσκουμε άλλη ύλη. Βρίσκουμε κίνηση και η κίνηση ισούται με ενέργεια: κίνηση, αντίκτυπο, ενέργεια, αλλά όχι πράγματα. Τα πράγματα εμφανίστηκαν, λίγο πολύ, από την ανάγκη του ανθρώπου για ασφάλεια. Μπορείς να χειριστείς ένα πράγμα, μπορείς να παίξεις παιχνίδια ταιριάσματος μαζί του. Αυτές οι έννοιες, αυτά τα κάτι μπορούν να συνδυαστούν με κάτι άλλο. Το “κάτι” είναι ένα πράγμα, έτσι ακόμα και ένα αφηρημένο ουσιαστικό γίνεται ένα πράγμα.

Όταν δουλεύουμε στη θεραπεία, πάντα συναντούμε το τίποτα και βλέπουμε ότι αυτό το τίποτα (no-thingness) είναι μια πολύ ζωντανή διαδικασία. Ελπίζω ότι καταλαβαίνετε το νόημα του να αντιμετωπίζω τα πράγματα –ότι για να επαναφέρουμε τα πράγματα στη ζωή, πρέπει να τα μετατρέψουμε ξανά σε διαδικασίες. Η πραγμoποίηση, το να μετατρέπεις σε πράγμα τη διαδικασία, είναι η λειτουργία αυτού που έχω αποκαλέσει το στρώμα της ενδόρρηξης ή της κατατονίας ή του θανάτου. Αν έχεις σώμα, αν έχεις μυαλό, αυτά τα πράγματα είναι, όπως φαίνεται, αντικείμενα που ανήκουν σε κάποια περίσταση που αποκαλείται “εγώ”. “Εγώ” είμαι ο υπερήφανος –ή ο απεχθής– κάτοχος ενός μυαλού, ενός σώματος, ενός κόσμου. Έτσι στην ουσία λέω “έχω κάποιο σώμα” (some body) αντί να συνειδητοποιώ ότι είμαι κάποιος.

Στην προσέγγιση Γκεστάλτ εξετάζουμε τον τρόπο που ένας άνθρωπος χειρίζεται τη γλώσσα του και βλέπουμε ότι όσο πιο αποξενωμένος είναι από τον εαυτό του, τόσο θα χρησιμοποιήσει ουσιαστικά αντί για ρήματα και πιο συγκεκριμένα, τη λέξη αυτό. Το αυτό είναι ένα “πράγμα” που είναι βολικό να χρησιμοποιείς για να αποφεύγεις να είσαι ζωντανός. Όταν είμαι ζωντανός, μιλάω, “εκφράζομαι με τη φωνή μου”. Όταν είμαι νεκρός, “έχω” μια φωνή με λέξεις· αυτή η γλώσσα θα έχει έκφραση κ.λπ. Παρατηρείτε ότι η τελευταία περιγραφή είναι κυρίως μια σειρά από ουσιαστικά και ότι αυτό που μένει από τη ζωή είναι να τα συνδυάσουμε.

Για να σας βοηθήσω να καταλάβετε τη σημασία του στρώματος της ενδόρρηξης και τον ρόλο του στις νευρώσεις, θα περιγράψω πιο ολοκληρωτικά αυτά που θεωρώ τα πέντε στρώματα της νεύρωσης. Το πρώτο στρώμα που συναντούμε είναι αυτό που αποκαλώ το στρώμα του Eric Berne ή του Sigmund Freud, ή το στρώμα του ψεύτικου, όπου παίζουμε παιχνίδια, παίζουμε ρόλους. Είναι ταυτόσημο με την περιγραφή της Helene Deutsch του ανθρώπου “σαν”. Συμπεριφερόμαστε σαν να είμαστε σπουδαίοι, σαν να είμαστε χαζούληδες, σαν να είμαστε μαθητές, σαν να είμαστε κυρίες, σαν να είμαστε σκύλες κ.λπ. Είναι πάντα οι στάσεις του “σαν να” που απαιτούν να ανταποκριθούμε σε μια έννοια, σε μια φαντασία που εμείς ή οι άλλοι έχουν δημιουργήσει, η οποία είτε εμφανίζεται ως μια κατάρα ή ως ένα ιδανικό. Αυτό που αποκαλείτε ιδανικό, εγώ το αποκαλώ κατάρα. Είναι μια απόπειρα να φύγεις από τον εαυτό σου. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο νευρωτικός άνθρωπος έχει παραιτηθεί απ’ το να ζει για τον εαυτό του με έναν τρόπο που θα μπορούσε να αυτοπραγματωθεί. Αντίθετα, θέλει να ζει για μια έννοια –σαν έναν ελέφαντα που θα προτιμούσε να είναι τριανταφυλλιά, μια τριανταφυλλιά που προσπαθεί να γίνει καγκουρό. Δεν θέλουμε να είμαστε ο εαυτός μας· δεν θέλουμε να είμαστε αυτό που είμαστε. Θέλουμε να είμαστε κάτι άλλο και η υπαρξιακή βάση του να είμαστε κάτι άλλο είναι το βίωμα του ανικανοποίητου. Δεν είμαστε ικανοποιημένοοι με αυτό που κάνουμε ή οι γονείς είναι δεν είναι ικανοποιημένοι με αυτό που κάνει το παιδί τους. Πρέπει να είναι διαφορετικό, δεν πρέπει να είναι αυτό που είναι· πρέπει να είναι κάτι άλλο.

Στη συνέχεια έρχεται η θρησκεία, η φιλοσοφία, το βιολί και οι χορδές –πρέπει να είμαστε υπέροχοι και όμορφοι και αν είσαι Χριστιανός, τότε πρέπει να είσαι ανυπόστατος. Στην Καινή Διαθήκη η φύση δεν μετρά: μόνο το υπερφυσικό, το θαυματουργό μετρά. Έτσι δεν πρέπει να υπάρχει ουσία και αν είσαι νεκρός, δεν πρέπει να είσαι νεκρός. Όλα θεωρούνται σαν να μην πρέπει να υπάρχουν έτσι όπως είναι. Με άλλα λόγια, η φυσική κατάσταση με την οποία έχουμε γεννηθεί –η κληρονομιά μας–  γίνεται αντικείμενο απέχθειας. Δεν μας επιτρέπεται να είμαστε σπίτι μας με τον εαυτό μας, έτσι αποξενώνουμε αυτές τις περιφρονημένες ιδιότητες και δημιουργούμε τις τρύπες που μίλησα στην πρώτη μου ομιλία, τα κενά, το τίποτα εκεί όπου κάτι θα έπρεπε να υπάρχει. Εκεί που υπάρχει κάτι που λείπει, χτίζουμε ένα ψεύτικο δημιούργημα. Συμπεριφερόμαστε σαν να έχουμε πραγματικά αυτή την ιδιότητα που απαιτείται από την κοινωνία και η οποία τελικά φθάνει να απαιτείται από αυτό που ο Freud αποκάλεσε Υπερεγώ, η συνείδηση. Αυτό το συναντούμε ως το topdog σε αυτά τα παιχνίδια που βασανίζει το underdog, το άλλο κομμάτι του εαυτού, απαιτώντας το αδύνατο –“έλα τώρα, ανταποκρίσου σε αυτό το πρότυπο!”.

Θα ήταν ωραίο αν μπορούσαμε να ήμασταν τόσο υπέροχοι άνθρωποι, αλλά ο Freud παρέλειψε ένα σημαντικό στοιχείο, το οποίο οφείλουμε να προσθέσουμε. Το Υπερεγώ δεν είναι αντίπαλο, όπως πίστευε ο Freud, στο Εγώ ή στο Αυτό ή σε μια συστάδα ενορμήσεων, αναμνήσεων και ενεργειών. Το topdog αντιτίθεται σε μια άλλη προσωπικότητα, την οποία αποκαλώ underdog. Αμφότερες έχουν τα χαρακτηριστικά τους και πολεμούν για το ποια θα πάρει τον έλεγχο. Το topdog χαρακτηρίζεται κυρίως από ηθική ορθότητα. Είτε έχει δίκιο είτε όχι, πάντα γνωρίζει τι πρέπει να κάνει το underdog. Αλλά το topdog έχει πολύ λίγα μέσα με τα οποία μπορεί να ενισχύσει τις απαιτήσεις του. Στην πραγματικότητα είναι απλώς ένας τραμπούκος και προσπαθεί να γίνει το δικό του απειλώντας. Αν δεν κάνεις αυτό που λέει, τότε θα τιμωρηθείς ή κάτι τρομακτικό θα συμβεί. Το underdog που δέχεται αυτές τις διαταγές δεν έχει ηθική ορθότητα· αντιθέτως, έχει μεγάλη έλλειψη αυτοπεποίθησης. Δεν αντεπιτίθεται ούτε προσπαθεί να ελέγξει με το να είναι τραμπούκικο ή επιθετικό. Αντεπιτίθεται με άλλα μέσα. “Αύριο”, “το υπόσχομαι”, “ναι, αλλά…”, “κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ”. Έτσι αυτοί οι δυο, το topdog και το underdog ζουν μια ζωή αμοιβαίας ματαίωσης και συνεχιζόμενων προσπαθειών να ελέγξει το ένα το άλλο.

Αυτό, τότε, είναι που αποκαλώ το πρώτο ή ψεύτικο στρώμα, το οποίο περιλαμβάνει αυτούς τους ρόλους, τα παιχνίδια των topdog/underdog, τα παιχνίδια ελέγχου. Αν για μία φορά αποκτήσουμε επίγνωση της ψευτιάς των παιχνιδιών ρόλων και προσπαθήσουμε να γίνουμε πιο ειλικρινείς ή αυθεντικοί, τότε συναντούμε τον πόνο, τη δυσφορία, την απελπισία κ.λπ. Δεν μας αρέσει ιδιαίτερα να βιώνουμε τη σκληρότητα. “Δεν πρέπει να πληγώνουμε τους γείτονές μας ή οποιονδήποτε άλλον”. Ξεχνάμε εντελώς ότι ένας βασικός νόμος της φύσης είναι να σκοτώνουμε για να ζήσουμε. Δεν υπάρχει πλάσμα, οργανική υπόσταση που μπορεί να διατηρήσει τη ζωή του χωρίς να σκοτώνει άλλα ζώα ή φυτά. Απ’ όλα τα είδη, μόνο το ανθρώπινο ον αρνείται να αποδεχτεί την ανάγκη για φόνο και στρέφει τον φόνο ενάντια στον εαυτό του: μόνο το ανθρώπινο ον σκοτώνει, όχι από ανάγκη, αλλά από απληστία και για εξουσία. Ειδικά τώρα που διαδέχονται το άτομο οι υπερ-οργανισμοί που λέγονται κράτη ή έθνη, το άτομο στερείται της ανάγκης του να σκοτώνει, την οποία έχει παραδώσει στο κράτος.

Το να σκοτώνει και να καταστρέφει μπλέκονται. Στην πραγματικότητα, δεν μπορούμε ούτε να φάμε ένα μήλο χωρίς να καταστρέψουμε την υπόστασή του. Αποδομούμε το μήλο ως μια ενιαία ενότητα, το κόβουμε κομμάτια με τα μπροστινά δόντια, το λιώνουμε με τα πίσω δόντια μας, το διαλύουμε χημικά μέχρι να μη μείνει τίποτα από το μήλο εκτός από ουσίες που δεν μπορούμε να αφομοιώσουμε και έτσι τις αποβάλλουμε.

Μόλις είμαστε ικανοί να καταλάβουμε την απροθυμία μας να αποδεχτούμε δυσάρεστες εμπειρίες, μπορούμε να φθάσουμε στο επόμενο στρώμα, το φοβικό στρώμα, την αντίσταση, την αντίρρηση του να είμαστε αυτό που είμαστε. Εδώ είναι που όλα τα δεν πρέπει που έχω ήδη αναφέρει συμβαίνουν.

Αν πάμε πίσω από το φοβικό στρώμα, τις αντιρρήσεις, ανακαλύπτουμε ότι εκείνη τη στιγμή συμβαίνει το αδιέξοδο. Και μέσα από το αδιέξοδο υπάρχει το συναίσθημα του να μην είσαι ζωντανός, της νέκρας. Νιώθουμε ότι δεν είμαστε τίποτα, ότι είμαστε πράγματα. Σε κάθε θεραπεία χρειάζεται να περάσουμε μέσα από το στρώμα ενδόρρηξης για να φθάσουμε στον αυθεντικό εαυτό. Εδώ είναι που οι περισσότερες σχολές ψυχοθεραπείας και ψυχοθεραπευτές το αποφεύγουν επειδή και εκείνοι φοβούνται τη νέκρωση. Φυσικά, δεν είναι το να είσαι νεκρός, αλλά ο φόβος και το συναίσθημα του θανάτου, της εξαφάνισης. Η φαντασία περνιέται για πραγματικότητα. Μόλις περάσουμε από το στρώμα της ενδόρρηξης, βλέπουμε να συμβαίνει κάτι το παράξενο. Αυτό φαίνεται πιο έντονα στην κατάσταση της κατατονίας, όταν ο ασθενής που έχει εμφανιστεί ως ένα πτώμα εκρήγνυεται στη ζωή. Αυτό είναι που συμβαίνει όταν το στάδιο της ενδόρρηξης διαλύεται· γίνονται εκρήξεις.

Η έκρηξη είναι το τελευταίο νευρωτικό στρώμα που συμβαίνει όταν περάσουμε από την κατάσταση της ενδόρρηξης. Έτσι όπως το βλέπω, αυτή η πορεία είναι απαραίτητη για να γίνουμε αυθεντικοί. Ουσιαστικά υπάρχουν τέσσερις τύποι εκρήξεων: έκρηξη στη χαρά, στο πένθος, στον οργασμό, στον θυμό. Κάποιες φορές οι εκρήξεις είναι πολύ ήπιες –εξαρτάται από την ποσότητα της ενέργειας που έχει επενδυθεί στο στρώμα της ενδόρρηξης.

Ίσως μπορώ να ξεκαθαρίσω το πού η κατατονική κατάσταση και η κατάσταση της ενδόρρηξης εμφανίζεται με το να μιλήσω για τη φυσιολογία. Όπως ξέρετε για να κινήσετε έναν μυ στέλνετε ένα ηλεκτρικό σοκ στον μυ και ο μυς τινάζεται. Αν διακόψεις το σοκ, ξανά ο μυς τινάζεται. Για να κρατήσεις τον μυ σε σύσπαση πρέπει συνέχεια να επαναλαμβάνεις τα ηλεκτροσόκ. Έτσι μπορείτε να φανταστείτε ότι σε μια κατατονική κατάσταση ή κάθε φορά που έχεις ένταση, πόση ενέργεια επενδύεται στο να μένεις σε ένταση, να παραμένεις άκαμπτος. Και αν αυτή η ενέργεια δεν επενδυθεί στο να κρατάς τον εαυτό σου άκαμπτο, η ενέργεια ελευθερώνεται για όλων των ειδών τις δραστηριότητες –σκέψη, κίνηση, ζωντάνια. Αν ξαφνικά απελευθερωθεί, τότε η εγκλωβισμένη ενέργεια θα εκραγεί. Η ενδόρρηξη γίνεται έκρηξη, η συμπίεση γίνεται έκφραση.

Ερώτηση: Ανέφερες ότι το να περνάς μέσα από το στρώμα της ενδόρρηξης στην έκρηξη μπορεί να γίνει αντιληπτό και από τον θεραπευόμενο και από τον θεραπευτή ως επικίνδυνο και μάλλον αυτός είναι ο λόγος για το στρώμα της ενδόρρηξης. Πώς το ξεπερνούν; Έχω έναν θεραπευόμενο που έχει εκραγεί από την κατατονική κατάσταση σε οργασμό και φαίνεται ότι μπορεί να επιστρέψει στο στρώμα της ενδόρρηξης ή στην κατατονία γιατί δεν μπορεί να προσαρμοστεί με κανέναν από τους δύο τρόπους.

Perls: Ένα πράγμα που χρειάζεται να θυμάσαι είναι ότι για να μπορέσει να λειτουργήσει καλά ένα άτομο χρειάζεται να έχει διαθέσιμες και τις τέσσερις ικανότητες για έκρηξη. Το άτομο που μπορεί να εκραγεί σε οργασμό, αλλά όχι θυμό ή πένθος ή χαρά είναι ανολοκλήρωτο. Αυτό που λες είναι αυτό που ανέφερα ως το φοβικό στρώμα που αποφεύγει την εμπειρία της έντασης εξαιτίας καταστροφικών φαντασιώσεων, του φόβο του ρίσκου. Όταν συγκρατείται τόσο πολλή ενέργεια, συσσωρεύεται τόσο πολλή ζωτική ενέργεια, elan vital, που το άτομο δεν μπορεί άλλο πια να τη συγκρατήσει και η έκρηξη μπορεί να συμβεί με έναν πολύ βίαιο τρόπο.

Σχόλιο: Μου θυμίζει την έκρηξη των ατόμων που διαχωρίζονται –τη σχάση.

Perls: Σύντηξη ή σχάση. Υπάρχει ένας τρόπος που η έκρηξη και ο κίνδυνός της συχνά μειώνεται. Αυτή είναι η διεργασία του λιωσίματος. Συχνά βλέπεις ότι σε κάποιο σημείο συγκινείσαι, συμμετέχεις και ξεκινάς να λιώνεις, νιώθεις μαλακός ή αρχίζεις να κλαις. Αυτός είναι ένας από τους αποσβεστήρες ενάντια σε μια επικίνδυνη έκρηξη. Αλλά βασικά πρέπει να είσαι πρόθυμος να ρισκάρεις.

Ερώτηση: Είναι το λιώσιμο τρυφερότητα;

Perls: Η τρυφερότητα είναι ένα είδος λιωσίματος. Θα δεις ότι ύστερα από μια καλή έκρηξη θα νιώσεις μαλακός με την έννοια του να είσαι εκλεπτυσμένος. Αλλά όταν μιλάς για τρυφερότητα, γίνομαι καχύποπτος. Ακούγεται σαν το υπόβαθρο της σκληρότητας και το να παίζεις τον σκληρό είναι ένα σημαντικό κομμάτι παιχνιδιών ρόλων για την Αμερικανική νεολαία.

Ερώτηση: Θα έλεγες κάτι για αυτό –για τη νεολαία που παίζει τον ρόλο του σκληρού;

Perls: Από πού παίρνει το παιδί της Αμερικής ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών του; Από τα κόμικ. Και τι λένε τα κόμικ; Μιλούν για έναν άντρα και μια γυναίκα; Όχι. Ασχολούνται με τον He-man και το Glamour girl. Η ιδέα του άντρα είναι περισσότερο ως ένας άνθρωπος των σπηλαίων παρά ένας αυθεντικός άντρας –και αυτό είναι δύσκολο να οριστεί– ένας άντρας δηλαδή με την έννοια του να ζει για τα πιστεύω του. Αλλά το μήνυμα των κόμικ είναι ότι ένας άντρας πρέπει να είναι ο σκληρός γιατί αλλιώς είναι αδελφή. Δεν έχει άλλη επιλογή απ’ το να γίνει είτε ήρωας του μπέιζμπολ ή ομοφυλόφιλος. Μόνο ως ομοφυλόφιλο του επιτρέπεται να είναι τρυφερός, να είναι μαλακός. Το ίδιο ισχύει για τη γυναίκα. Μια χοντρική εκτίμηση είναι ότι οι Αμερικανίδες χωρίζονται σε 90% σκύλες και 10% γυναίκες. Οι γυναίκες πρέπει να γίνουν σκύλες γιατί πρέπει να γίνουν Glamour girls. Ως Glamour girls πρέπει να περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους με το είναι φωτογενείς και να τις κοιτούν, αντί να έχουν οι ίδιες μάτια, γενητικά όργανα, σχέσεις. Αυτό καταλήγει σε ένα είδος μόνιμης ενόχλησης, μια μόνιμη εχθρότητα. Ο άντρας θεωρείται ως ο εχθρός και ο μοναδικός τρόπος να κρατήσουμε τον εχθρό υπό έλεγχο είναι να γίνουμε σκύλες. Έτσι ο he-man και η σκύλα ταιριάζουν ως οι βασικοί χαρακτήρες της Αμερικάνικης σκηνής.

Ερώτηση: Σε έχω ακούσει να αναφέρεις μόνο τέσσερα στάδια νεύρωσης.

Perls: Το στρώμα της προσποίησης, του φόβου, του αδιέξοδου, της ενδόρρηξης, της έκρηξης. 

Ερώτηση: Το επίπεδο της προσποίησης είναι εκεί που παίζονται τα παιχνίδια;

Perls: Ναι.

Ερώτηση: Και το στρώμα της ενδόρρηξης είναι εκεί που βρίσκονται οι λόγοι για παιχνίδια. Σωστά;

Perls: Όχι. Δεν υπάρχουν λόγοι για τα παιχνίδια.

Σχόλιο: Τότε δεν καταλαβαίνω το στρώμα της ενδόρρηξης.

Perls: Το επίπεδο της ενδόρρηξης είναι εκεί που οι ενέργειες που χρειάζονται για τη ζωή είναι παγωμένες και η επένδυσή τους μένει αχρησιμοποίητη. Για να τις απελευθερώσουμε ώστε να είναι διαθέσιμες για τη ζωή πρέπει να περάσουμε τη διαδικασία της έκρηξης. Αν διψώ, τότε δεν χρειάζεται να μπω μέσα στο δάσος και να βρω μια πηγή με νερό. Αυτό θα ήταν ο βιολογικός, πρωτόγονος τρόπος. Στον δικό μας πολιτισμό, πρέπει να χρησιμοποιήσω μια σειρά από χειρισμούς. Για παράδειγμα, σε αυτό το συνέδριο χτυπάω ένα κουδούνι και δίνω παραγγελία στον σερβιτόρο και περνάω από διαδικασίες διαφόρων ειδών ώστε να πιω νερό και να εξισορροπήσω την έλλειψη στον οργανισμό μου. Στον πολιτισμό που ζούμε πρέπει να παίξουμε ρόλους για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας. Τώρα θα μπορούσα να βγω στον διάδρομο και να εκραγώ, “χαίρεται, χαίρεται! Θέλω να πιω κάτι!”. Αλλά δεν το κάνω. Παίζω τους προβλεπόμενους ρόλους. Είμαι ευγενικός και υπολογίζω τους άλλους.

Ερώτηση: Θα μιλήσεις παραπάνω για το στρώμα του φόβου;

Perls: Η κύρια φοβική στάση που μπορώ να σκεφτώ είναι το να φοβάσαι να ανακαλύψεις τη ζωή. Για να αποφύγουμε να ζήσουμε μια ζωή ανακάλυψης του κόσμου και του εαυτού μας, συχνά κόβουμε δρόμο με το να παίρνουμε πληροφορίες. Αυτό έκανες και εσύ μόλις τώρα –μου ζήτησες πληροφορίες. Αλλά θα μπορούσες να είχες ξεκινήσει και να είχες ανακαλύψει αυτό που φοβάσαι ή αυτό που φοβάται κάποιος άλλος –αυτό που εσύ ή οι άλλοι αποφεύγουν. Αλλά αντιθέτως μου ζητάς να ταΐσω τον υπολογιστή σου, το σύστημα της σκέψης σου. Η βασική φοβική στάση είναι να φοβάσαι να είσαι αυτό που είσαι. Και αμέσως θα ανακουφιστείς αν τολμήσεις να εξερευνήσεις το τι είσαι. Θα ανακαλύψεις ότι αμέσως συναντάς καταστροφολογικές φαντασιώσεις. “Αν είμαι έτσι όπως είμαι, τι θα μου συμβεί; Η κοινωνία θα με εξοστρακίσει. Αν πω στο αφεντικό μου να πάει στο διάολο, θα χάσω τη δουλειά μου. Αν πω στη γυναίκα μου ότι είναι σκύλα, δεν θα ξαπλώσει μαζί μου”. Και ούτω καθεξής. Έτσι γίνεσαι φοβικός, αρχίζεις να χειρίζεσαι, να παίζεις ρόλους. Αντί να πεις, “είσαι σκύλα”, σφίγγεις τα χείλη σου και δεν της μιλάς. Αλλά συμπιέζεις τον εαυτό σου και δίνεις ένα έμμεσο σήμα ότι δεν σου αρέσει αυτό που κάνει ή έτσι όπως είναι. Ενδορρήγνυσαι γιατί φοβάσαι να εκραγείς.

Ερώτηση: Όταν είσαι στο επίπεδο του αδιεξόδου, φοβάσαι να δεις τον κόσμο για αυτό που είναι;

Perls: Όχι, υπάρχει και άλλο. Το αδιέξοδο συμβαίνει κάθε φορά που δεν είσαι έτοιμος ή πρόθυμος να χρησιμοποιήσεις τις δικές σου πηγές ενδυνάμωσης (συμπεριλαμβανομένων των ματιών σου) και όταν η περιβαλλοντική υποστήριξη δεν είναι διαθέσιμη. Το ακραίο παράδειγμα του αδιεξόδου είναι το μπλε μωρό. Το μπλε μωρό δεν μπορεί να παρέχει το δικό του οξυγόνο και η μητέρα δεν παρέχει πια οξυγόνο. Το μπλε μωρό βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο αναπνοής και πρέπει να βρει έναν τρόπο να αναπνεύσει αλλιώς θα πεθάνει. Ένα άλλο καλό παράδειγμα αδιεξόδου είναι ο μέσος γάμος, όπου οι δύο σύντροφοι δεν είναι ερωτευμένοι μεταξύ τους αλλά με μια ιδέα του πώς πρέπει να είναι ο άλλος. Κανένας τους δεν έχει σχεδόν καμία ιδέα για το πώς είναι ο άλλος και μόλις η συμπεριφορά του ενός δεν ταιριάζει με αυτό που περιμένει ο άλλος, δυσαρεστείται και αρχίζει να παίζει το παιχνίδι της κατηγόριας. Την κατηγορεί ότι πρέπει να αλλάξει· κατηγορεί τον εαυτό του ότι πρέπει εκείνος να αλλάξει –όλα αυτά αντί να συνειδητοποιήσει ότι βρίσκονται σε ένα αδιέξοδο επειδή είναι ερωτευμένοι με μια εικόνα, μια φαντασίωση. Είναι κολλημένοι. Αλλά δεν ξέρουν πώς είναι κολλημένοι και αυτό είναι το αδιέξοδο. Το αποτέλεσμα του αδιεξόδου είναι να διατηρεί το status quo. Μπορεί να θέλουν να αλλάξουν, αλλά δεν το κάνουν· συντηρούν το status quo επειδή φοβούνται πάρα πολύ να περάσουν μέσα από το αδιέξοδο.

Ερώτηση: Τι διαλύει το αδιέξοδο;

Perls: Το αδιέξοδο δεν μπορεί να διαλυθεί.

Ερώτηση: Πρέπει να το αποδεχτούν;

Perls: Θα μπορούσες να το πεις. Το απίστευτο πράγμα που είναι τόσο δύσκολο να κατανοηθεί είναι ότι το βίωμα, η επίγνωση του παρόντος, επαρκεί στο να λύσει όλες τις δυσκολίες αυτού του είδους, δηλαδή τις νευρωτικές δυσκολίες. Αν έχεις πλήρη επίγνωση του αδιεξόδου, τότε το αδιέξοδο θα καταρρεύσει και θα πιάσεις τον εαυτό σου ξαφνικά να το έχει περάσει. Ξέρω ότι αυτό ακούγεται αρκετά μυστικιστικό, έτσι θα σου δώσω ένα παράδειγμα. Υπάρχουν δύο φαγητά στο μενού και δεν μπορείς να αποφασίσεις ποιο να παραγγείλεις. Ωστόσο η φύση δεν δουλεύει με αποφάσεις, αλλά με προτιμήσεις. Αν προτιμάς ένα φαγητό περισσότερο από το άλλο, τότε έχεις περάσει το αδιέξοδο.

Διάλεξη ΙΙΙ

Υπάρχουν τρεις θεματικές που θα ήθελα τώρα να θίξω. Η πρώτη είναι το να απαντάς τις ερωτήσεις των θεραπευόμενων. Μπορεί να έχετε αναρωτηθεί γιατί δεν απαντώ σχεδόν ποτέ ερωτήσεις στη θεραπεία. Αντ’ αυτού, συνήθως ζητώ από τον θεραπευόμενο να αλλάξει την ερώτηση σε δήλωση. Το ερωτηματικό έχει έναν γάντζο τον οποίο ο θεραπευόμενος μπορεί να χρησιμοποιήσει για πολλούς σκοπούς, όπως να ντροπιάσει τον άλλο ή, πιο συχνά, να εμποδίσει τον εαυτό του απ’ το να ανακαλύψει τι συμβαίνει στα αλήθεια. Το να ζητά περιβαλλοντική υποστήριξη τον κρατά σε βρεφική κατάσταση. Θα δείτε ότι τίποτα δεν αναπτύσσει καλύτερα τη νοημοσύνη σας απ’ το να πάρεις μια οποιαδήποτε ερώτηση και να τη μετατρέψεις σε μια αυθεντική δήλωση. Ξαφνικά το πλαίσιο θα αρχίσει να ξεδιπλώνεται και το φόντο από το οποίο η ερώτηση πηγάζει θα γίνει ορατό.

Μια άλλη θεματική αφορά τα συναισθήματα των ενοχών. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, ο θεραπευόμενος θεραπεύεται αν απελευθερωθεί από το άγχος και την ενοχή. Το άγχος το έχουμε ήδη αντιμετωπίσει ως φόβο παράστασης. Το πρόβλημα της ενοχής είναι ακόμα πιο απλό: η ενοχή είναι προβεβλημένη μνησικακία. Οποτεδήποτε νιώθετε ενοχή, θα βρείτε έναν πυρήνα μνησικακίας. Αλλά ακόμα και η μνησικακία είναι από μόνη της ένα ανολοκλήρωτο συναίσθημα. Η μνησικακία είναι μια προσπάθεια διατήρησης του status quo, μια προσκόλληση· με τη μνησικακία δεν μπορείς ούτε να αφήσεις και να τελειώνεις με το να παραδοθείς, ούτε να είσαι επιθετικός και θυμωμένος και να ξεκαθαρίσεις την κατάσταση. Η μνησικακία είναι το δάγκωμα που κρεμιέται. 

Πιθανόν ο πιο δύσκολος ψυχικός άθλος για κάθε θεραπευόμενο είναι να συγχωρέσει τους γονείς τους. Οι γονείς δεν είναι ποτέ σωστοί. Είναι είτε πολύ αυστηροί ή πολύ μαλακοί, πολύ δυνατοί ή πολύ αδύναμοι. Πάντα υπάρχει κάτι κακό με τους γονείς. Η ισορροπία ανάμεσα στα συναισθήματα ενοχής (ότι τους χρωστά κάτι) και μνησικακίας (ότι του χρωστούν κάτι) συντελείται με ένα πολύ παράξενο φαινόμενο: την ευγνωμοσύνη. Η ευγνωμοσύνη οδηγεί σε κλείσιμο. Καμία πλευρά δεν χρωστά στην άλλη τίποτα.

Η τρίτη μου θεματική είναι η σπουδαιότητα των ονείρων. Το όνειρο είναι ένα υπαρξιακό μήνυμα. Είναι παραπάνω από μια ανολοκλήρωτη υπόθεση· είναι παραπάνω από μια ανεκπλήρωτη επιθυμία· είναι παραπάνω από μια προφητεία. Είναι ένα μήνυμα από τον εαυτό σου προς τον εαυτό σου, προς οποιοδήποτε κομμάτι σου που ακούει. Το όνειρο είναι πιθανόν η πιο αυθόρμητη έκφραση του ανθρώπινου όντος, ένα κομμάτι τέχνης που σμιλεύουμε από τη ζωή μας. Κάθε του κομμάτι, κάθε κατάσταση του ονείρου είναι μια δημιουργία του ίδιου του ανθρώπου που ονειρεύεται. Φυσικά, κάποια από τα κομμάτια προέρχονται από τη μνήμη ή την πραγματικότητα, αλλά η σημαντική ερώτηση είναι τι τον κάνει να ξεδιαλέγει αυτό το συγκεκριμένο κομμάτι; Καμία επιλογή στο όνειρο δεν είναι συμπτωματική. Όπως και στην παράνοια, το άτομο που προβάλει ψάχνει μια κρεμάστρα για να κρεμάσει το καπέλο του. Κάθε πτυχή του ονείρου είναι κομμάτι αυτού που ονειρεύεται, ωστόσο είναι ένα κομμάτι που σε κάποιον βαθμό είναι απαρνημένο και προβεβλημένο πάνω σε σε άλλα αντικείμενα. Τι σημαίνει προβολή; Ότι έχουμε απαρνηθεί, αποξενώσει κάποια κομμάτια του εαυτού μας και τα πασάραμε στον κόσμο, αντί να τα έχουμε στη διάθεσή μας ως το δικό μας δυναμικό. Έχουμε αδειάσει ένα κομμάτι του εαυτού μας στον κόσμο· συνεπώς πρέπει να έχουμε μείνει με τρύπες, με κενό. Αν θέλουμε να επανακτήσουμε ξανά αυτά τα κομμάτια του εαυτού μας, τότε πρέπει να χρησιμοποιήσουμε ειδικές τεχνικές με τις οποίες μπορούμε να αφομοιώσουμε εκ νέου αυτά τα βιώματα.

Δουλεύοντας με ένα όνειρο, αποφεύγω κάθε ερμηνεία. Την αφήνω στον θεραπευόμενο εφόσον πιστεύω ότι εκείνος ξέρει περισσότερα για τον εαυτό του από όσα θα μπορούσα να ξέρω εγώ. Συνήθιζα να περνάω όλο το όνειρο και να επεξεργάζομαι κάθε του κομμάτι, αλλά πολλοί θεραπευόμενοι έχουν δυσκολία στο να επαναταυτιστούν και η δυσκολία είναι απόλυτα ταυτόσημη με τον βαθμό της αποξένωσης από τον εαυτό. Τελευταία, πιο πολύ κόβω δρόμο. Ψάχνω κυρίως για τις τρύπες, το κενό, τις αποφυγές.

Τότε το πρώτο πρόβλημα είναι να ανακαλύψω τι αποφεύγει το όνειρο. Συχνά μπορούμε αμέσως να βρούμε τι αποφεύγει ο θεραπευόμενος με το να μάθουμε σε ποια στιγμή διακόπτει το όνειρο και ξυπνά, αντί να το συνεχίσει. Πολύ συχνά αυτός που ονειρεύεται αποφεύγει τον θάνατο, το να σκοτωθεί ή το σεξ. Στην πραγματικότητα, θεωρώ ότι το όλο θέμα της επιβίωσης, του φόνου και της καταστροφής είναι τουλάχιστον τόσο σημαντικό όσο και το θέμα του σεξ.

Ερώτηση: Λες ότι όταν διακόπτεται το όνειρο με το ξύπνημα, αποφεύγουμε κάτι, αλλά αν δεν διακοπεί από το ξύπνημα;

Perls: Τότε δεν είναι τόσο εύκολο να ανακαλύψεις τι αποφεύγεται. Συνήθως όταν αφήνεις τον εαυτό σου να συνεχίσει να ονειρεύεται, δεν προσπαθείς να αποφύγεις κάποιο τρομακτικό σοκ, όπως σε ένα όνειρο πτώσης στο οποίο πρέπει να ξυπνήσεις πριν τσακιστείς. Η φυγή είναι η συνηθισμένη βάση της νεύρωσης, η οποία βασίζεται σε μια παρανόηση φαντασίας και πραγματικότητας. Μπορώ να πέσω χίλιες φορές στη φαντασία. Μπορώ να σκοτώσω εκατό ανθρώπους στα όνειρά μου –είναι μονάχα στη φαντασία και εκείνοι είναι ακόμα ζωντανοί. Είναι τραγικό που είμαστε τόσο απρόθυμοι ακόμα και να φανταστούμε κάποιες καταστάσεις, έτσι αυτός ο φόβος της φαντασίας, αυτή η σύγχυση πραγματικότητας και φαντασίας συνεχίζει. Εμποδίζουμε τον εαυτό μας απ’ το να κάνει πολλά πράγματα επειδή φανταζόμαστε τα άσχημα που θα συμβούν ή νιώθουμε απογοήτευση γιατί όλα τα αισιόδοξα που προσδοκούμε και επιθυμούμε απλώς δεν συμβαίνουν. Όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα –πάμε στο Λας Βέγκας με πέντε δολάρια και επιστρέφουμε με εκατό χιλιάδες· ή ονειρευόμαστε ότι είμαστε ένα υπέροχο, τέλειο ανθρώπινο ον. Αυτό δεν συμβαίνει, έτσι απογοητευόμαστε. Εμποδίζουμε τον εαυτό μας απ’ το να χρησιμοποιήσει αυτό που έχουμε ή να αφομοιώσει ξανά αυτό που έχουμε απαρνηθεί.

Επίτρεψέ μου ένα παράδειγμα. Μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι είχε τρία ορφανά και κάθε ένα είχε ένα ψεύτικο χέρι ή μπράτσο, όλα πολύ όμορφα σκαλισμένα και έψαχνε για τον καλύτερο χειρούργο για να κάνει την καλύτερα δυνατή προσθετική αντικατάσταση για τα χέρια. Πού είναι η αποφυγή, το κενό εδώ; Λοιπόν, είναι προφανές. Έτσι, έγινα πολύ σκληρός και βάναυσος και πήρα τα προσθετικά από τα παιδιά. Τα παιδιά έμειναν χωρίς χέρια. Πού ήταν τα χέρια; Προφανώς στον άνθρωπο που έκανε τα προσθετικά. Έμαθα ότι αυτή η γυναίκα είχε μεγάλη καλλιτεχνική κλίση και είχε ασχοληθεί με τη γλυπτική για πολλά χρόνια, αλλά είχε χάσει αυτή την ικανότητα. Έτσι τα σκαλίσματα, οι καλλιτεχνικές ικανότητες  βγήκαν ως προβολή. Το αρνητικό, η αποφυγή της ύπαρξης σε αυτή την περίπτωση είναι η έλλειψη των οργανικών χεριών. Με την επεξεργασία του ονείρου, μπόρεσα να της επιστρέψω τη χρήση και την εκτίμηση των χεριών της.

Επίτρεψέ μου να σε προειδοποιήσω να είσαι πολύ προσεκτικός απέναντι σε ανθρώπους που ονειρεύονται όνειρα όπου δεν υπάρχουν ζωντανά όντα. Εκεί που υπάρχει μόνο θάνατος ή έρημος ή κτίρια, είναι πολύ πιθανό να έχεις μια σοβαρή ψυχωτική περίπτωση στα χέρια σου.

Είναι επίσης σημαντικό να αφήσεις τους θεραπευόμενους να παίζουν τα αντικείμενα του ονείρου όπως και τα πρόσωπα. Δύο από τα αγαπημένα μου παραδείγματα είναι από τον ίδιο άντρα. Σε ένα όνειρο, φεύγει απ’ το γραφείο μου, διασχίζει τον δρόμο μπαίνοντας στο Central Park και περπατά στο μονοπάτι της ιππασίας. Του ζητώ να παίξει το μονοπάτι της ιππασίας και εκείνος απαντά, “τι! και να τους αφήσω όλους να με ποδοπατήσουν και να με χέσουν;”. Σε άλλο όνειρο, άφησε τον χαρτοφύλακά του στα σκαλιά. Του ζήτησα να παίξει τον χαρτοφύλακα. Είπε, “λοιπόν έχω μια παχιά κρυψώνα σε παχύ δέρμα. Έχω μυστικά και κανένας δεν πρόκειται να τα φθάσει. Τα κρατάω απόλυτα ασφαλή.”. Βλέπεις πόσα μας λέει για τον εαυτό του με το να παίζει, να ταυτίζεται με τα αντικείμενα στα όνειρά του; Επίσης θα μάθεις πολλά δίνοντας προσοχή στον τόπο όπου σκηνοθετείται το όνειρο. Αν ένα άτομο ονειρεύεται ότι είναι στο δικαστήριο, ξέρεις ότι τον απασχολεί η ενοχή, το να κατηγορείται κ.λπ. Αν το όνειρο λαμβάνει χώρα σε μοτέλ, τότε μπορεί να μαντέψεις πώς είναι η ύπαρξή του.

Όσο περισσότερο αποφεύγεις να επεμβαίνεις και να λες στον θεραπευόμενο το πώς είναι ή το πώς αισθάνεται, τόσες περισσότερες ευκαιρίες του δίνεις να ανακαλύψει τον εαυτό του και να μην παραπλανιέται από τις δικές σου ιδέες και προβολές. Και πίστεψέ με, ποτέ δεν είναι εύκολο να μπορείς να διακρίνεις ανάμεσα σε ό,τι προβάλουμε και σε ό,τι βλέπουμε και ακούμε. Πιθανώς το πιο επικίνδυνο πράγμα για έναν θεραπευτή είναι να παίξει το παιχνίδι του υπολογιστή. Βρίσκεις θεραπευόμενους των οποίων η ζωή αποτελείται από προτάσεις και υπολογισμούς και αν τροφοδοτήσεις πληροφορίες στον υπολογιστή τους και εκείνοι σου απαντήσουν με τον υπολογιστή τους, τότε δεν θα γίνει ποτέ τίποτα. Το παιχνίδι του υπολογιστή μπορεί να πάρει χρόνια και χρόνια.

Για να ανακεφαλαιώσω, οι δύο βασικές λέξεις που θέλω να σας περάσω είναι το here και το τώρα. Η δυσκολία είναι στο να σε τραβούν ξανά και ξανά μακριά από το εδώ σε διαφόρων ειδών εκλογικεύσεις και υποθέσεις σχετικά με το ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. “Εγώ έχω μια καλύτερη ερμηνεία απ’ τη δική σου”. “Ξέρω τα πάντα για σένα”. Υπάρχει επίσης και ο μεγάλος κίνδυνος της φροϋδικής προσέγγισης: “Αυτό συμβαίνει επειδή έχει συμβεί στο παρελθόν”. Σαν να μπορούσαμε να εξηγήσουμε ένα σιδηροδρομικό σταθμό επειδή υπάρχει ένας άλλος πιο πριν. Και πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός να διδάξεις στους θεραπευόμενούς σου να διακρίνουν ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις φαντασίες τους, ειδικά τη φαντασία της μεταβίβασης –εκεί όπου σε βλέπουν σαν έναν πατέρα ή ως κάποιον που μπορεί να τους δώσει καλούδια. Κάντους να κοιτάξουν ξανά και ξανά ώστε να δουν τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό τον πατέρα και εσένα μέχρι να ξυπνήσουν και να έρθουν στις αισθήσεις τους (come to their senses).

Ακόμα κι αν είσαι ψυχαναγκαστικός με το here και το πώς, δεν κάνει κακό και ο ψυχαναγκασμός θα διαλυθεί σε κάτι ζωντανό με νόημα.

Δεν γνωρίζουμε ποιο θα είναι το επόμενο βήμα της ιστορίας. Έχουμε περάσει από τους θεούς, στις αιτίες της φύσης, στη διαδικασία. Αυτήν τη στιγμή, ζούμε στην εποχή της διαδικασίας. Είμαι σίγουρος ότι μια μέρα θα ανακαλύψουμε ότι η επίγνωση είναι μια ιδιότητα του σύμπαντος –έκταση, διάρκεια, επίγνωση. Αυτήν τη στιγμή γίνονται τα πρώτα πειράματα. Οι πλατυέλμινθες κόβονται και ταΐζονται σε άλλα σκουλήκια και τα πειράματα δείχνουν ότι αυτά ξέρουν ό,τι η πρώτη γενιά είχε μάθει. Πιθανόν, αυτό είναι το πρώτο βήμα που αποδεικνύει ότι η επίγνωση είναι μια ιδιότητα της ύλης. Αλλά δεν μπορούμε ακόμα να σκεφτούμε με όρους δισεκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων κομματιών του κβαντικού για να μετρήσουμε την επίγνωση και η ιδέα ότι μπορούν να υπάρχουν ιδιότητες που να μην είναι μετρήσιμες είναι ακόμα πέρα από τις έννοιες των σημερινών ψυχολόγων.

Η πλήρης ταύτιση με τον εαυτό σου μπορεί να λάβει χώρα αν είσαι πρόθυμος να αναλάβεις πλήρη ευθύνη –response-ability (ικανότητα ανταπόκρισης)– για τον εαυτό σου, για τις πράξεις σου, τα συναισθήματά σου, τις σκέψεις σου· επίσης και αν σταματήσεις να συγχέεις την ευθύνη με την υποχρέωση. Αυτή είναι μια άλλη σημειολογική σύγχυση στην ψυχολογία. Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι ευθύνη σημαίνει: “Θέτω τον εαυτό μου υπόχρεο”. Αλλά δεν είναι αυτό. Είσαι υπεύθυνος μόνο για τον εαυτό σου. Εγώ είμαι υπεύθυνος μόνο για τον εαυτό μου. Αυτό είναι που λέω εξαρχής στους θεραπευόμενους. Αν θέλουν να αυτοκτονήσουν, τότε αυτό είναι δική τους δουλειά. Αν θέλουν να τρελαθούν είναι δική τους δουλειά. Οι εβραίες μητέρες έχουν υπέροχους τρόπους να χειρίζονται τους ανθρώπους· είναι ειδικές στο να κάνουν τους άλλους να αισθάνονται ενοχές, πατώντας τα κουμπιά της συνείδησης. Αλλά δεν είμαι σ’ αυτό τον κόσμο για να ανταποκριθώ στις προσδοκίες των άλλων, ούτε νιώθω ότι ο κόσμος πρέπει να ανταποκριθεί στις δικές μου.

Ερώτηση: Βάζω κάτω πολλά από αυτά που είπες και με κάνουν να αισθάνομαι άβολα. Αν ένας νόμος της φύσης είναι να σκοτώσω για να διατηρήσω τη ζωή, τότε πώς αποφασίζουμε ότι η παράβαση μάς βλάπτει ή είναι επικίνδυνη για τους άλλους ή μη αποδεκτή από τους άλλους;

Perls: Θέλεις μια συνταγή συμπεριφοράς –για παράδειγμα, πώς να παίρνεις αποφάσεις. Δεν μπορώ και δεν θα σου την παρέχω. Οποιαδήποτε απόφαση πρέπει να παρθεί από την κατάσταση στην οποία συμβαίνει ένα γεγονός. Η επιστήμη μόνο πρόσφατα έχει προχωρήσει απ’ το να κοιτάει τα τμήματα στο να αναγνωρίζει την ολιστική προσέγγιση, την προσέγγιση Γκεστάλτ. Οι μαθητές έχουν διδαχτεί ότι ο οργανισμός αποτελείται από έναν αριθμό από αντανακλαστικά τόξα ή ότι ο νους είναι αντίθετος από την ύλη ή ότι ο άνθρωπος είναι ξεχωριστός από το περιβάλλον –όχι ότι εδώ είναι ένας άνθρωπος που έχει συσσωρεύσει κάποια συναισθήματα που χρειάζονται να ανακούφιση. Νομίζω ότι η  φροϋδική θεωρία “περιττωμάτων” για τα συναισθήματα -ότι έχουμε μια συγκεκριμένη ποσότητα επιθετικότητας που πρέπει να εκφορτιστεί- είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη. 

Είμαστε μέρος του σύμπαντος, όχι ξεχωριστοί. Εμείς και το περιβάλλον μας είμαστε ένα. Δεν μπορούμε να κοιτάμε χωρίς να υπάρχει κάτι το οποίο να κοιτάμε. Δεν μπορούμε να αναπνέουμε χωρίς αέρα. Δεν μπορούμε να ζούμε χωρίς να είμαστε μέρος της κοινωνίας. Έτσι δεν μπορούμε να κοιτάζουμε τον οργανισμό σαν να μπορούσε να λειτουργήσει απομονωμένα. Έτσι αυτός ο οργανισμός εδώ με τίτλο “Fritz Perls” είναι ένα ζωντανό σύνολο διαδικασιών, λειτουργιών και αυτές οι λειτουργίες πάντα σχετίζονται με κάτι από τον κόσμο που έχει, τον κόσμο που προσπαθούμε να περιγράψουμε με τη λέξη τώρα. Το τώρα είναι ο κόσμος στον οποίο ζούμε. Και αυτός ο οργανισμός διαφοροποιείται από αυτό το πράγμα που λέγεται “καρέκλα” με το να έχει μια ενέργεια από μόνος του η οποία λειτουργεί από μόνη της. Σε αντίθεση με ένα μηχανοκίνητο αυτοκίνητο, το οποίο χρειάζεται βενζίνη και αέρα για να παραγάγει αυτή την ενέργεια που εκρήγνυται στη μηχανή, εμείς πρέπει να διασφαλίσουμε τη δική μας ενέργεια από το φαγητό και τον αέρα που προσλαμβάνουμε. Δεν έχουμε κάποιο όνομα για την ενέργεια που δημιουργούμε. Ο Bergson την αποκάλεσε elan vital. Ο Freud την ονόμασε λίμπιντο ή το ένστικτο του θανάτου (είχε δύο ενέργειες)· ο Reich την έλεγε οργόνη. Εγώ την αποκαλώ ενθουσιασμό (excitement), επειδή η λέξη excitement συμπίπτει με τη φυσιολογική της πτυχή, διέγερση (excitation). 

Ο ενθουσιασμός συχνά βιώνεται ως ρυθμός, δόνηση, τρέμουλο, ζεστασιά. Ξανά, αυτός ο ενθουσιασμός δεν δημιουργείται για τον εαυτό του, αλλά σε σχέση με τον κόσμο. Παίρνουμε το χέρι κάποιου και νιώθουμε ότι είναι ζεστό. Αυτός ο άνθρωπος λάμπει προς τον κόσμο. Το χέρι κάποιου άλλου είναι κρύο. Ο παγωμένος άνθρωπος πάντα έχει κρύα χέρια. Φυσικά, αυτός ο άνθρωπος είναι της ενδόρρηξης· ο άλλος της έκρηξης, εξωστρεφής. Έτσι κάποιος ενθουσιασμός πάντα παράγεται. Ενθουσιασμός = ζωή = ύπαρξη. Τώρα, από μόνος του ο ενθουσιασμός δεν φθάνει, επειδή ο ενθουσιασμός πρέπει να ενεργοποιήσει τον οργανισμό. Πολύς από αυτόν θα ενεργοποιήσει το κινητικό σύστημα, ένα μέρος θα κινητοποιήσει τις αισθήσεις. Αυτά είναι δύο συστήματα με τα οποία σχετιζόμαστε με τον κόσμο: το κινητικό σύστημα του χειρισμού και της δράσης και το αισθητηριακό σύστημα ή σύστημα προσανατολισμού: πώς βλέπουμε και αισθανόμαστε.

Η φύση δεν είναι σπάταλη· η φύση δεν δημιουργεί συναισθήματα μόνο για να εκφορτίζονται, όπως θα το ήθελε η θεωρία των περιττωμάτων. Η φύση δημιουργεί συναισθήματα ως ένα μέσο για το σχετίζεσθαι, γιατί είμαστε φτιαγμένοι να αντιμετωπίζουμε τον κόσμο με διαφορετικές εντάσεις. Σχετιζόμαστε διαφορετικά όταν είμαστε θυμωμένοι απ’ ότι όταν αγαπάμε. Πιστεύω ότι υπάρχει κάποια νοημοσύνη ή σοφία του οργανισμού που διαφοροποιεί αυτές τις βασικές ενέργειες στα ξεχωριστά καθήκοντα και λειτουργίες. Προς το παρόν την αποκαλώ η ορμονική διαφοροποίηση. Απ’ ότι φαίνεται ο ενθουσιασμός χρωματίζεται με κάποια άλλη ουσία, την αδρεναλίνη όταν υπάρχει θυμός ή τις σεξουαλικές ορμόνες όταν υπάρχουν λιβιδινικά συναισθήματα. Έτσι ο ενθουσιασμός ποικίλει ανάλογα με την κατάσταση. Όταν κοιμόμαστε, χρειαζόμαστε λιγότερο ενθουσιασμό και ο μεταβολισμός κατεβαίνει. Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, μπορούμε να παραγάγουμε “κορυφές” ενθουσιασμού. Ξέρεις πόσο πολλή ενέργεια, πόσο πολλή βία μπορεί να παραγάγει ένας άνθρωπος που βρίσκεται υπό επίθεση. Μιλάμε για την υπεράνθρωπη δύναμη που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος αν συμμετέχει, αν επενδύει ολάκερη την προσωπικότητά του σε αυτό που βιώνει. Τότε ο ενθουσιασμός πηγαίνει ειδικά στην κινητική διέξοδο επειδή οι μυς μάς συνδέουν με το περιβάλλον. Μπορείς να διαπιστώσεις ότι στα περισσότερα συναισθηματικά γεγονότα, το συναίσθημα μεταμορφώνεται σε κίνηση. Δεν μπορούμε να κάνουμε σεξ χωρίς σεξουαλικό ρυθμό και κίνηση· δεν μπορούμε να πενθήσουμε χωρίς να τρέμει το διάφραγμά μας και να παράγονται δάκρυα· δεν μπορούμε να είμαστε χαρούμενοι δίχως να χορεύουμε. Έτσι, όσος ενθουσιασμός χρειάζεται για να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση, τόσος είναι διαθέσιμος από τον οργανισμό και δεν υπάρχει περιττός ενθουσιασμός. Όταν μιλάς για πράξεις που μπορεί να μην είναι αποδεκτές από την κοινωνία, εκεί είναι το αδιέξοδο. Τι επιλέγεις –να είσαι εχθρικός απέναντι στην κοινωνία ή να είσαι μέλος της, ταυτισμένος μαζί της και πρόθυμος να υποταχθείς;

Σχόλιο: Αυτό είναι το “κόλλημά” μου.

Perls: Αυτό είναι το υπαρξιακό πρόβλημα για τους περισσότερους από εμάς. Και όσο πιο τρελή η κοινωνία, τόσο περισσότερο γίνεται πρόβλημα. Η κοινωνία της Αμερικής αποκτηνώνει τους ανθρώπους, κάνοντάς τους ζόμπι χωρίς συναισθήματα και το άτομο χωρίς συναισθήματα θα γίνει όπως μια μηχανή. Δεν ζούμε για τον άνθρωπο. Είμαι σίγουρος ότι τουλάχιστον το 70% των Αμερικάνων εργάζονται στην παραγωγή και συντήρηση μηχανών. Έτσι αν παραβιάσεις τον νόμο των μηχανών, οι μηχανές θα αντεπιτεθούν μέσα από εκείνους που υπηρετούν τις μηχανές. Το αδιέξοδο μπορεί να λυθεί μόνο με την εύρεση ενός τρόπου που να είναι αποδεκτός σε σένα και στην κοινωνία. Για παράδειγμα, κάνω κάτι ενάντια στην κοινωνία που περιέγραψα. Ρίχνω ένα τρωικό άλογο –την ανθρώπινη ψυχή– σε αυτή την κοινωνία, παρόλα αυτά πληρώνομαι γι’ αυτό. Δεν το κάνω επειδή είμαι ένας μεταρρυθμιστής ή ένας που κάνει καλές πράξεις, αλλά επειδή το απολαμβάνω· είμαι ζωντανός κάνοντάς το.  

Ελπίζω ότι δεν περιμένετε να σας δώσω μια συνταγή για το πώς να ζείτε. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι ο νευρωτικός τρόπος ζωής είναι πολύ ασύμφορος. Είναι μια τεράστια σπατάλη χρόνου, σπατάλη ενέργειας και σπατάλη της ύπαρξής σου.

Σχόλιο: Μπορώ να δεχτώ τις πράξεις μου και τις συνέπειές τους για μένα, αλλά δεν ζω μόνος. Η ζωή μου είναι δεμένη με άλλους, ειδικά με την οικογένειά μου. Δεν έχω κανένα δικαίωμα να αποδεχτώ τις συνέπειες για εκείνους. Μόνο εκείνοι μπορούν να το κάνουν.

Perls: Διαφωνώ με τη φράση “κανένα δικαίωμα”. Αυτό δεν είναι ένα νομικό θέμα. Με τη φράση “κανένα δικαίωμα” μιλάει το top-dog. Βλέπεις τι εννοώ με τον ενθουσιασμό. Ως εκ τούτου, ο ενθουσιασμός που συνδέεται με τον δικό μας τρόπο ζωής δεν έχει καμία σχέση με την ίδια την κοινωνία. Αφορά τον τρόπο που ρυθμίζουμε τη ζωή μας. Αν αποφασίσεις ότι σου αρέσει η κοινωνία και ταυτίζεσαι μαζί της με το να είσαι ένας καλά προσαρμοσμένος πολίτης, αυτή είναι η υπαρξιακή σου επιλογή. Από την άλλη πλευρά, αν επιλέξεις να είσαι έξω από την κοινωνία, τότε δεν είσαι απαραίτητα καταστροφικός.

Σχόλιο: Κάνεις τη λαιμαργία μου να εμφανιστεί, γιατί τα θέλω και τα δύο.

Perls: Ώστε τα θέλεις και τα δύο και κατηγορείς εμένα σαν να είσαι ένας κακός άντρας επειδή τα θέλει και τα δύο. Εσύ είσαι έτσι. Και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο. Καθένας παίζει τον ρόλο που παίζει· καθένας είναι αυτό που είναι. Κανένας δεν μπορεί σε κάθε δεδομένη στιγμή να είναι διαφορετικός από αυτό που είναι εκείνη τη στιγμή. Αν κάποιος έρθει σε μένα παραπονούμενος ότι ο ρόλος του είναι να καταθλίβεται και δεν του αρέσει, τότε μπορώ να του δείξω ότι παίζει το παιχνίδι της κατάθλιψης. Έχει μια επιλογή: μπορεί να παίξει top-dog με κάποιον άλλον και να καταθλίψει εκείνον ή να καταθλίψει τον εαυτό του. Αν αυτό είναι το παιχνίδι που επιθυμεί να παίζει, τότε εντάξει. Αν θέλει να παίξει αυτό το παιχνίδι αντίστροφα με το να είναι κακός και να καταθλίβει τους άλλους, τότε εντάξει. Ή μπορεί να αντιπαθεί κάποιους ανθρώπους και να καταπιάνεται με το να τους καταθλίβει κι έτσι να νιώθει καλά. Με άλλα λόγια, το μόνο που μπορώ να κάνω εγώ είναι πιθανώς να βοηθήσω τους ανθρώπους να αναδιοργανωθούν, να λειτουργήσουν καλύτερα, να απολαύσουν περισσότερο τη ζωή –και αυτό είναι πολύ σημαντικό– να νιώσουν περισσότερο αληθινοί. Τι παραπάνω θέλεις; Η ζωή δεν είναι “βιολιά και τριαντάφυλλα”.

Διάλεξη IV

Θα κλείσω συζητώντας κάποιους τρόπους με τους οποίους μπορείτε να συνεχίσετε τη δική σας ανάπτυξη, ώστε να βοηθήσετε τον εαυτό σας να αποκτήσει επίγνωση. Τώρα όσο έχουμε επίγνωση, πάντα έχουμε επίγνωση από κάτι. Κάποιες φορές η επίγνωση είναι τόσο θολή που είμαστε σε κάποιο είδους ύπνωσης, αν και πάντα βιώνουμε κάτι. Ακόμα και όταν οι δυνάμεις της αντι-επίγνωσης λειτουργούν, όπως στον ύπνο ή στη λιποθυμία, πολύ συχνά κάποιο μήνυμα περνάει, όπως ένα όνειρο. Αυτό που έχουμε επίγνωση είναι πάντα το μήνυμα της ανολοκλήρωτης κατάστασης. Συνήθως μια ανολοκλήρωτη κατάσταση είναι πολύ πιεστική αν επιτρέψεις τη φύση να κάνει τον κύκλο της. Αν έχεις να απαντήσεις σε ένα γράμμα, τότε αυτό το γράμμα είναι στη συνείδησή σου, όχι μόνο στο γραφείο σου. Η κατάσταση απαιτεί να ολοκληρωθεί.

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την απαίτηση για αυτο-θεραπεία με τη μορφή του διαλογισμού. Υπάρχουν πολλές μορφές διαλογισμού και ο κόσμος δεν καταλαβαίνει πώς διαφέρουν. Πολλοί νομίζουν ότι ο διαλογισμός γίνεται στο βασίλειο των σκέψεων και των ιδεών. Όταν εγώ μιλάω για διαλογισμό, δεν εννοώ αυτό το είδος του παιχνιδιού. Το να χρησιμοποιήσεις το είδους του διαλογισμού που εννοώ είναι πολύ δύσκολο –μπορεί να πάρει χρόνια να επιτευχθεί, ειδικά αν είσαι πολυλογάς. Συνήθως οι άνθρωποι είτε μιλούν πολύ είτε ακούν· πολλοί λίγοι κάνουν και τα δύο. Συχνά ο κόσμος λέει, “είπα στον εαυτό μου…” αλλά σπάνια λένε, “άκουσα τον εαυτό μου”. Το είδος του διαλογισμού που προτείνω είναι να μάθεις να ακούς τις σκέψεις σου. Μπορείς να ακούσεις τον εαυτό σου να σκέφτεται και να συνεχίσεις μέχρι να μπορέσεις να ακούσεις αν μιλάς εσύ ή κάποιος άλλος.

Θα σου είναι πολύ δύσκολο να φέρεις τη βασική ενέργεια στα αυτιά σου αντί να είναι στον λαιμό της φαντασίας σου. Αλλά όταν μπορέσεις να το κάνεις, θα διαπιστώσεις ένα πολύ παράξενο φαινόμενο –ότι παρότι είσαι μόνος, όλες αυτές οι σκέψεις είναι βασικά ένα υποκατάστατο συναντήσεων. Είναι ένας εσωτερικός κόσμος ή σκηνή που αντικαθιστά τον εξωτερικό κόσμο ή σκηνή. Αν όμως δεν ακούς, τότε δεν θα διαπιστώσεις ότι πάντα μιλάς σε κάποιον, ακόμα κι αν είναι τόσο αφηρημένο σαν να μιλάς στον κόσμο. Μπορεί να λες στους ανθρώπους τι πρέπει να κάνουν ή να αμύνεσαι ή να χειρίζεσαι κάποιον ή να εντυπωσιάζεις κάποιον.

Δεν υπάρχει τίποτε ιδιαίτερα νέο, αλλά είναι σε αυτήν τη διαδικασία που συναντούμε τη δυσάρεστη εμπειρία, το μπλοκάρισμα, το status quo που μας εμποδίζει απ’ το να γίνουμε πραγματικά ουσιαστικοί και να μεγαλώσουμε. Και εδώ είναι που μπορούμε να επιτύχουμε πάρα πολλά συνειδητά. Είναι πολύ παράξενο που μπορούμε να γίνουμε αυθόρμητοι μόνο με τη μέγιστη πειθαρχία. Είναι ένα απόλυτο παράδοξο. Και η απόλυτη πειθαρχία απαιτείται για να πάρουμε το αντίδοτο για τη φοβική μας στάση. Το αντίδοτο είναι να αποκτήσουμε ενδιαφέρον για τα αρνητικά μας συναισθήματα. Αν αναπτύξεις ένα είδος επιστημονικής αντικειμενικότητας ή μιας προθυμίας να αντέξεις και να εστιάσεις σε οποιαδήποτε δυσάρεστη κατάσταση που μπορεί να προκύψει, τότε συναντάς τα μπλοκαρίσματα για περαιτέρω ανάπτυξη. Θα έλεγα ότι ένα από τα πιο σημαντικά είδη δυσάρεστης κατάστασης είναι η βαρεμάρα, τόσο πολύ που πιστεύω ότι μία από τις πύλες της κολάσεως που οδηγεί στην ωριμότητα, στο σατόρι –τη μεγάλη αφύπνιση– είναι η ικανότητα να μένεις με τη βαρεμάρα, να μην προσπαθείς να την αποφύγεις, να κάνεις κάτι ενδιαφέρον ή να τη χρησιμοποιήσεις για να παραπονιέσαι. 

Ωστόσο η βαρεμάρα δεν είναι η μόνη δυσάρεστη κατάσταση που συναντούμε. Υπάρχει επίσης το συναίσθημα της ματαίωσης. Είναι αλήθεια ότι τελικά δεν είναι εφικτό να ματαιωθούμε. Είτε η αυτοεκτίμησή μας είτε ο οργανισμός πάντα θα βρει μια διέξοδο. Αν ένα κορίτσι μάς απορρίψει, τότε θα προσπαθήσουμε να βρούμε μια υποκατάσταση ευχαρίστηση με το να γίνουμε εκδικητικοί ή βίαιοι. Οποιαδήποτε ματαίωση συναντήσουμε, υπάρχει πάντα κάποια εναλλακτική προσπάθεια να ικανοποιηθούμε. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι αν το κλειδί δεν ταιριάζει στην κλειδαριά, τότε η πόρτα δεν ανοίγει –το υποκατάστατο δεν οδηγεί στην ολοκλήρωση της κατάστασης. Όμως μένοντας με τη ματαίωση, μένοντας με τη βαρεμάρα, θα υποκινηθεί η οργανισμική αυτορρύθμιση. Είναι σαν ένα κόψιμο. Εσύ δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για το θεραπεύσεις. Ο οργανισμός αναλαμβάνει τη θεραπεία. Εσύ μπορείς να προλάβεις περαιτέρω επιπλοκές με το να αποστειρώσεις το κόψιμο, αλλά αν το αφήσεις ήσυχο, τότε η φύση θα το φροντίσει. Αν θέλεις μια καλύτερη κατανόηση της απλότητας της ζωής και του περιβάλλοντος, τότε συστήνω το βιβλίο “The Top of the World” (Hans Ruesch, Pocket Books), το οποίο λέει πολλά για την ομορφιά και το νόημα της ζωής. Σε κάποιο σημείο ένας Εσκιμώος λέει, “οι λευκοί είναι παράξενος λαός. Κουβαλούν μαζί τους τους νόμους τους, αλλά αφήνουν τις γυναίκες τους στο σπίτι”.

Βλέπεις, μπουκώνουμε τη ζωή μας με τόσες χιλιάδες περιττές ανολοκλήρωτες υποθέσεις. Αν θέλεις να παίξεις τον ρόλο μιας κυρίας, τότε πρέπει να έχεις ένα όμορφο κουστούμι για τον ρόλο. Έτσι βγαίνεις και το αγοράζεις ή κόβεις κομμάτια υφάσματος και τα ράβεις με έναν στυλάτο τρόπο. Στη συνέχεια όμως το κουστούμι δεν ολοκληρώνεται στην ώρα του, έτσι θυμώνεις και ούτω καθεξής. Σκέψου επίσης και όλα τα άλλα αξεσουάρ –κι όλα αυτά για έναν ρόλο που είναι περιττός!

Αν μπορείς να μείνεις με το συναίσθημα της δυσάρεστης κατάστασης, τότε θα ανακαλύψεις ότι οι καταστάσεις τείνουν όλο και περισσότερο, όλο και γρηγορότερα, να ολοκληρώνονται ή να ξεσκαρτάρονται σαν γεγονότα που απλώς μπουκώνουν τη ζωή σου. Οι θεραπευτές γρήγορα συνειδητοποιούν πώς οι άνθρωποι μπουκώνουν τη ζωή τους με το να σέρνουν μαζί τους δυσάρεστους γονείς. Φυσικά λοιπόν δεν είμαστε Εσκιμώοι· δεν βάζουμε απλώς τους γονείς σε έλκηθρα αφήνοντάς τους να παγώσουν μέχρι θανάτου. Αλλά μπορούμε να πούμε, “είμαι μεγάλο αγόρι τώρα. Δεν σας χρειάζομαι”.

Ξεκίνα διαλογισμό κλείνοντας τα μάτια, απλώς ακούγοντας τις σκέψεις σου, οτιδήποτε κι αν λες στον εαυτό σου. Όταν λοιπόν μάθεις να ακούς, το επόμενο βήμα είναι να παραγάγεις έναν θεραπευτή. Αν σου αρέσω εγώ, τότε πάρε με και κάνε συναντήσεις με τον Fritz· πάρε όποιον επιλέξεις, δεν έχει σημασία. Διαλέγοντας τον θεραπευτή σου και κάνοντας τον να σου απαντάει σε αυτό που του λες, θα εκπλαγείς με το πόσα ξέρεις, με το πόσο στην πραγματικότητα μπορείς να βοηθήσεις τον εαυτό σου, με το πόσο αυτο-υποστήριξη θα ανακαλύψεις. Θα εκπλαγείς επίσης όταν συνειδητοποιήσεις πόσο έχεις παίξει τον χαζό, τον αβοήθητο και τον ψεύτικο αντί να έβρισκες την αυτο-υποστήριξή σου. Βλέπεις, η ψυχαναλυτική ιδέα της μεταβίβασης είναι η εξής: Η μεταβίβαση είναι η ιστορική επανάληψη αυτού που έχει υπάρξει. Εγώ το βλέπω ως μνησικακία γι’ αυτό που δεν έχει υπάρξει. 

Συνήθως ο θεραπευόμενος περιμένει από τον θεραπευτή να του δώσει αυτό που του λείπει, να γεμίσει τις τρύπες του. Παίζοντας τον θεραπευτή για τον εαυτό του, είναι ικανός να γεμίσει τις δικές του τρύπες. Είμαι σίγουρος ότι γνωρίζεις πολύ καλά τον μηχανισμό της προβολής, δηλαδή αυτό που οι θεραπευόμενοι φαντάζονται και προβάλουν πάνω σου. Αν τους βάλεις να παίξουν το να δώσουν αυτοί αυτό που υποτίθεται ότι τους δίνεις εσύ, τότε μπορούν να επανακτήσουν αυτό που έχουν αποκηρύξει –π.χ. τη δύναμη που παραδίδουν στους άλλους.

Μπορείς να γλιτώσεις πολύ κόπο και στρες καθώς κάνεις θεραπεία με το να αποσύρεσαι όσο συχνότερα γίνεται. Οι περισσότεροι θεραπευτές νομίζουν ότι πρέπει να μένουν σε επαφή με τον θεραπευόμενο όλη την ώρα. Αλλά και τα δύο άκρα της επαφής και της απόσυρσης είναι παθολογικά. Αν πάντα συγκρατιέσαι και δεν μπορείς να αφεθείς, τότε είσαι κολλημένος. Αν είσαι εντελώς αποσυρμένος και εκτός επαφής, τότε είσαι απομονωμένος. Μπορώ να σου δώσω ένα απλό παράδειγμα: Μια σφιγμένη γροθιά δεν είναι ένα χέρι. Μια επίπεδη παλάμη με άκαμπτα τεντωμένα δάχτυλα δεν είναι ένα χέρι. Αυτό είναι ένα χέρι –κινείται, αλλάζει, κάνει πολλά πράγματα και διαφοροποιεί τη θέση και την κίνησή του. Παρομοίως, η καρδιά δεν είναι μια καρδιά στη διαστολή ούτε στη συστολή της, αλλά μάλλον στον ρυθμό συστολής και χαλάρωσης. Συνεπώς η επαφή με τον κόσμο είναι ένας ρυθμός. Κάποιες φορές είναι μια συμβολή, μια ενότητα· άλλες φορές, απομόνωση. Παραδείγματος χάρη, κάποιες φορές θέλεις να πεις κάτι αλλά λείπει μια λέξη. Αποσύρεσαι στο λεξιλόγιο της φαντασίας σου, βρίσκεις την κατάλληλη λέξη και στη συνέχεια επιστρέφεις. Ή ίσως συναντάς κάποιον και δεν ξέρεις τι να πεις, έτσι αποσύρεσαι και το προβάρεις και τότε γυρίζεις πίσω στην επαφή.

Όσον αφορά την καθήλωση, η σκόπιμη ενέργεια η οποία αποκαλείται προσοχή είναι πολύ βραχύβια. Ο οργανισμός έχει ανεξάντλητη επίγνωση, αλλά δεν παράγει πολύ σκόπιμη ενέργεια. Για παράδειγμα, αν προσπαθήσεις να συγκεντρωθείς πάνω σε ένα κόκκινο αντικείμενο, αμέσως ξεκινάς να παράγεις αντι-επίγνωση με τη μορφή ενός εξουδετερωτικού χρώματος. Όταν κοιτάς αλλού ή κλείνεις τα μάτια, βλέπεις πράσινο αντί για κόκκινο, το οποίο υποδηλώνει ότι θα έπρεπε να είχες αποτραβηχτεί από το κόκκινο νωρίτερα και να κοιτούσες κάτι άλλο. Έτσι, αν νιώθεις αναγκασμένος να ακούς όλα τα σκουπίδια που λένε οι θεραπευόμενοί σου, ειδικά αν προσπαθούν να σε κάνουν να βαρεθείς, να σε υπνωτίσουν, να σε κοιμίσουν, τότε θα είσαι εξαντλημένος στο τέλος της συνεδρίας ή της ημέρας. Αλλά αν επιτρέψεις στον εαυτό σου να αποσυρθεί όταν δεν υπάρχει ενδιαφέρον, τότε θα δεις ότι αμέσως ο εαυτός σου θα συμμετάσχει ξανά όταν συμβεί κάτι ενδιαφέρον. Ξανά, αν εμπιστευτείς τη σοφία του οργανισμού, τότε θα εκπλαγείς με πόσο ικανότητα για δουλειά έχεις. Πολλές φορές όταν μια ομάδα ή ένα άτομο βαριέται ή αποσύρεται, ζητώ απ’ όλους να αποσυρθούν στη φαντασία.

Ερώτηση: Γίνεται να χρησιμοποιήσεις κάποιες από τις τεχνικές που ανέφερες σε μια ομάδα;

Perls: Φυσικά. Στην πραγματικότητα νομίζω ότι η ατομική θεραπεία είναι παρωχημένη και πρέπει να είναι η εξαίρεση αντί για τον κανόνα. Υπάρχουν κάποιες καταστάσεις που κάποιος δεν είναι έτοιμος να είναι ανοιχτός με την ομάδα. Σε αυτή την περίπτωση ενδείκνυται η ατομική θεραπεία. Αλλά τα σεμινάρια είναι και οικονομικά και όσον αφορά την προσωπική ανάπτυξη πολύ περισσότερο προσιτά. Σκέψου πόσο μαθαίνεις σε μια ομάδα μέσα από έμμεση συμμετοχή.

Ερώτηση: Έχεις κάποια πρόταση που θα βοηθούσε μια ομάδα να λειτουργήσει; Μπορεί μια ομάδα να λειτουργήσει χωρίς αρχηγό;

Perls: Νομίζω μια ομάδα μπορεί να λειτουργήσει καλά χωρίς αρχηγό αν τα μέλη συμφωνήσουν σε κάποιους βασικούς κανόνες και όλοι προσέχουν στο να διασφαλίσουν ότι οι κανόνες ακολουθούνται. Κάποιοι βασικοί κανόνες είναι οι εξής: (1) Να είσαι σε εγρήγορση όταν φεύγεις από το τώρα και πάντα να επιστρέφεις στο τώρα και με την έννοια του ανοιχτού τώρα και του κρυφού τώρα των φαντασιώσεων. (2) Απαγόρευσε τη χρήση της λέξης αυτό [σ.τ.μ.: των απρόσωπων εκφράσεων]. (3) Ενθάρρυνε την αλλαγή των ουσιαστικών σε ρήματα. (4) Ποτέ μην κουτσομπολεύεις άτομα τα οποία δεν είναι παρόντα. Φέρε τον απόντα σε μια συνάντηση κάνοντας τον ομιλητή να παίξει και τους δύο ρόλους. (5) Ποτέ μην εκβιάζεις μια ομολογία. Ποτέ μην πιέζεις τους άλλους να πουν κάτι που δεν θέλουν να πουν ούτε να τους παραβιάζεις. Απλώς διαχειρίσου τις αντιρρήσεις και κάντες να εκφραστούν. (6) Δώσε υποστήριξη βοηθώντας το άτομο να βρει τη δική του υποστήριξη –ρωτώντας, “πώς το κάνεις..;” αντί να λες, “κάνε αυτό”. Αυτές είναι κάποιες από τις στάσεις που βοηθούν την ωρίμανση. 

Ερώτηση: Θα πεις κάτι για το γιατί;

Perls: Η λέξη γιατί είναι βρεφική προσέγγιση των εξηγήσεων. Το γιατί δεν μπορεί να οδηγήσει σε κατανόηση. Μπορεί να υπάρχει μία εξαίρεση –όταν χρησιμοποιείς το γιατί με τη σημασία του με τι σκοπό. Αλλά όταν το γιατί χρησιμοποιείται για την αιτιότητα, τότε κουκουλώνει το θέμα με υπολογισμούς και εκλογίκευση. Η εξήγηση εμποδίζει την κατανόηση. Ο μεγάλος κίνδυνος που συναντάς ως θεραπευτής είναι ότι έχεις εκπαιδευτεί να παίζεις το παιχνίδι της ερμηνείας και η υπόθεση αυτού του παιχνιδιού είναι ότι ξέρεις κάτι για τον άλλον και θα τον βοηθήσεις αν του το πεις. Κάποιες φορές αυτό είναι σωστό. Κάποιες φορές πράγματι βλέπεις τι συμβαίνει. Τότε μπορεί να μην κάνεις μεγάλο κακό, εκτός αν του πεις κάτι πρόωρα για το οποίο δεν είναι έτοιμος. Αλλά, οτιδήποτε που μπορείς να κάνεις για να βοηθήσεις τον άλλον να ανακαλύψει τον εαυτό του είναι πάντα καλό. Μαθαίνουμε πραγματικά μόνο αυτό που ανακαλύπτουμε μόνοι μας.

Ερώτηση: Πώς μπορεί ο θεραπευτής να χρησιμοποιήσει τον εαυτό του προσπαθώντας να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να συμφιλιωθεί με τον εαυτό του;

Perls: Με το να είναι ανοιχτός και ειλικρινής. Ο Freud δεν μπορούσε να είναι ανοιχτός και το πρόβλημά του μετατράπηκε σε τεχνική που πήρε πολλά χρόνια να διορθωθεί. Αυτό που συνέβη ήταν παρόμοιο με ό,τι έγινε σε έναν φίλο στη Νότια Αφρική ο οποίος έστειλε ένα πολύ εύθραυστο κύπελλο στην Ιαπωνία για να του κάνουν ένα αντίγραφο, εφόσον οι Ιάπωνες είναι πολύ καλοί σε αυτό. Παράγγειλε πολλές ντουζίνες από αυτά τα κύπελα. Όταν έφθασαν, όλα τα κύπελα είχαν χερούλια –τα οποία ήταν αποκομμένα. Αυτό που είχε συμβεί ήταν ότι το χερούλι του αρχικού κυπέλου είχε σπάσει στο ταχυδρομείο και οι Ιάπωνες αντέγραψαν ακριβώς έτσι όπως ήταν το κύπελλο σε δύο κομμάτια. Αυτό είναι παρόμοιο με αυτό που συνέβη στην ψυχοθεραπεία. Ο Freud είχε μια βαθιά φοβία. Ντρεπόταν να κοιτάξει στο πρόσωπο κάποιον ή να τον κοιτάξουν, έτσι απέφυγε αυτή την κατάσταση με το να βάλει τον θεραπευόμενο σε ένα ντιβάνι και ο ίδιος να κάτσει πίσω του. Σύντομα αυτό το σύμπτωμα έγινε η καθιερωμένη διαδικασία, όπως το σπασμένο χερούλι. Τώρα πρέπει να κάνουμε το αντίθετο. Πρέπει να κάνουμε πολλή φασαρία και να ανακαλύψουμε το προφανές –ένα νέο είδος θεραπείας που λέγεται “θεραπεία συνάντησης” (encounter therapy). Έχουμε επιτέλους θυμηθεί, απ’ ότι φαίνεται, ότι είναι φυσικό να έχουμε μάτια για να βλέπουμε τον άλλον, ότι μπορούμε να του μιλάμε απευθείας κ.λπ.

Σε κάθε συνάντηση πρέπει να έχουμε επίγνωση των πολικοτήτων, γιατί τα πάντα, κάθε ενέργεια διαφοροποιείται σε αντίθετα. Έχουμε πολλά αντίθετα: δεξί και αριστερό, topdog και underdog, σαδιστή και μαζοχιστή. Προσπαθούμε να ενοποιήσουμε τα αντίθετα συμβάντα και να δούμε πώς ταιριάζουν μέχρι να βρούμε το κέντρο. Μπορούμε να είμαστε σε ετοιμότητα και να έχουμε αντίληψη μόνο αν έχουμε κέντρο. Αν χάσουμε το κέντρο, τότε είμαστε εκτός ισορροπίας.

Ερώτηση: Θα μιλήσεις για το δεξί και αριστερό ως αντίθετα;

Perls: Το δεξί χέρι είναι συνήθως η κινητική, αρσενική, επιθετική πλευρά που θέλει να ελέγχει, να καθορίζει τι είναι, να αποφασίζει τι είναι “σωστό”. Η αριστερή πλευρά είναι η θηλυκή πλευρά· συνήθως δεν έχει καλό συντονισμό. Αριστερό σημαίνει παράξενο σε πολλές γλώσσες: gauche στα γαλλικά, linkich στα γερμανικά. Όταν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στη συναισθηματική ζωή και στη ζωή της δράσης, τότε υπάρχει νεύρωση. Όταν η αρσενική και η θηλυκή πλευρά πολεμούν μεταξύ τους, αυτό καταναλώνει ενέργεια σε εσωτερική σύγκρουση, ματαίωση, παιχνίδια και ούτω καθεξής. Αλλά όταν η δύναμη και η ευαισθησία δουλεύουν συντονισμένες, τότε υπάρχει ιδιοφυΐα. Κάθε ιδιοφυΐα στη λογοτεχνία έχει αυτό το θηλυκό στοιχείο ενοποιημένο με το αρσενικό και κάθε θηλυκή ιδιοφυΐα έχει ένα δυνατό αρσενικό στοιχείο. Μια σημαντική πτυχή της εκπαίδευσης στο Ζεν είναι η εκπαίδευση για εγρήγορση, η οποία περιλαμβάνει να έχεις πραγματικά ένα κέντρο έτσι ώστε να μπορείς να είσαι πάντα σε εγρήγορση σε σχέση με ό,τι συμβαίνει. Η τελική επίγνωση μπορεί να λάβει χώρα μόνο αν ο υπολογιστής έχει χαθεί, αν η διαίσθηση, η επίγνωση είναι τόσο λαμπρή που έρχεσαι πραγματικά στις αισθήσεις σου (come to your senses). Ο άδειος νους στην ανατολική φιλοσοφία αξίζει τον υψηλότερο έπαινο. Έτσι άσε το μυαλό σου και έλα στις αισθήσεις σου (come to your senses).

Αυτό το κείμενο προέρχεται από τις ομιλίες του Perls στο σεμινάριο της προσέγγισης Γκεστάλτ της Atlanta, το 1966. 

Πηγή: Perls, F. S. (1970). Four Lectures in Fagan, J. and Shepherd, I. (eds.) Gestalt Therapy Now. Middlesex: Penguin Books